Η ΛΑΤΙΝΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Η ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΕΠΟΧΗ  (1204-1453). Ο ΥΣΤΕΡΟΣ ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ημιπερίοδοι Ύστερης Βυζαντινής Περιόδου 

α. 1204-1261 Περίοδος Λατινικής Αυτοκρατορίας Κωνσταντινούπολης

β. 1261-1453 Παλαιολόγεια Περίοδος

Κύριο γνώρισμα της δεύτερης περιόδου η βαθμιαία εδαφική συρρίκνωση της αυτοκρατορίας ως την οριστική  της κατάλυση.

Αιτίες

1. vΕμφύλιες διαμάχες
2. vΠαρακμή στρατού
3. vΔεινή οικονομική κατάσταση
4. vΕχθρική στάση Δυτικών
5. vΕπέκταση Σέρβων
6. vΙσχυροποίηση και επεκτατική πολιτική  Οθωμανών

Απότοκος αυτής της κατάστασης

• Γένεση νεοελληνικής εθνότητας
• Διαμόρφωση νεοελληνικής συνείδησης

Δυτική Ευρώπη

• 13ος-14ος αι. Ακμή και παρακμή φεουδαρχίας
• Ενίσχυση μοναρχίας εις βάρος της φεουδαρχίας, πλην της Γερμανίας.

1. ΤΑ ΛΑΤΙΝΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

α. Τα λατινικά κράτη

Διαμελισμός βυζαντινής Αυτοκρατορίας

Η μερίδα του λέοντος περιέρχεται στη Βενετία, που  έχει υπό την κατοχή της:

• μεγάλο μέρος της Κωνσταντινούπολης
• τα πιο σημαντικά λιμάνια και νησιά του Αιγαίου και του Ιουνίου Πελάγους.

Βενετοί έμποροι στην Κωνσταντινούπολη
Παράσταση σε δυτικό χειρόγραφο

Αυτοκράτορας Κων/πολης: ο κόμης Βαλδουίνος της Φλάνδρας.

 Ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός ιδρύει:

α. το βραχύβιο βασίλειο της Θεσσαλονίκης ( μεταξύ Κομοτηνής και Αξιού),

β. το Δουκάτο της Αθήνας ( Αττική, Βοιωτία, Μεγαρίδα, Αργολίδα), στο οποίο από τον 14ο αι, κυριαρχούν σταδιακά οι Καταλανοί με πρωτεύουσα τη Θήβα, οι Φλωρεντιανοί Ατζαγιόλι και το 1456 οι Οθωμανοί Τούρκοι και

γ. το πριγκηπάτο της Αχαΐας υπό την διοίκηση των Βιλλεαρδουίνων, με φεουδαρχική οργάνωση και δυτικό τρόπο ζωής. «Ένα κομμάτι της Γαλλίας, μεταμοσχευμένο σε ελληνικό έδαφος». Παραχώρηση Μεθώνης και Κορώνης στη Βενετία.

Το κάστρο της Μεθώνης	Το κάστρο της Κορώνης

Η ανάκτηση των λατινικών κτήσεων της Πελοποννήσου έγινε από τον αυτοκράτορα της Νίκαιας, Μιχαήλ Παλαιολόγο, χάρη στη νίκη του επί των Φράγκων στη μάχη της Πελαγονίας το 1259. (Ιστορική γεωγραφική περιοχή της δυτικής Μακεδονίας, στον Άνω Αξιό).

Ανάκτηση κάστρων Μυστρά, Μάνης, Γερακίου και Μονεμβασιάς, που αποτέλεσαν το Δεσποτάτο του Μορέως, με ισχυρή παρουσία του δεσπότη Θεοδώρου Α΄ Παλαιολόγου.

Επανάκτηση λατινικών κτήσεων Πελοποννήσου από τους Έλληνες ως το 1432.

β. Έλληνες και Φράγκοι

Επιβολή λατινικής κυριαρχίας εξαιτίας:

α. της ομοιότητας του θεσμού της προνοίας με τη δυτική φεουδαρχία

β. της φυγομαχίας των προνοιαρίων για λόγους συμφερόντων.

Αντίσταση αγροτικού πληθυσμού εξαιτίας:

α. της υπεροψίας των κατακτητών

β. κυρίως των δογματικών διαφορών

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

1.Γιατί κατά τη γνώμη σας, οι Βενετοί δεν επέδειξαν ενδιαφέρον για την απόκτηση ηπειρωτικών κτήσεων στα εδάφη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας;

2. Να διαβάσετε τα παραθέματα της σελ. 74 του σχολικού μας βιβλίου και τα αποσπάσματα που σας δίνονται, για να αποκτήσετε μία εικόνα της καστροπολιτείας του Μυστρά.

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΜΟΡΕΩΣ

Το Χρονικό του Μορέως είναι ένα εκτενές ποίημα (π. 10.000 στ.) συνθεμένο στις αρχές του 14ου αιώνα από κάποιον εξελληνισμένο Φράγκο (ίσως «γασμούλο») που εξιστορεί την κατάκτηση του Μοριά από τους Φράγκους. Η εξιστόρηση γίνεται από την πλευρά των κατακτητών, το πνεύμα του έργου είναι αντιελληνικό και αντιορθόδοξο και η γλώσσα του εξαιρετικά ιδιότυπη («γλωσσικό μνημείο» τη χαρακτηρίζει ο Λ. Πολίτης), απροσδόκητα γοητευτική στην ακαταστασία της, αν και ορισμένοι καταλογίζουν στο Χρονικό «αισθητική ανεπάρκεια». Ο Εγγονόπουλος πάντως πρέπει να είχε διαφορετική άποψη καθώς ένα τουλάχιστον ποίημά του «Ο Αφέντης της Καρύταινας» ομολογημένα αφορμάται από το Χρονικό.

Το Χρονικό του Μορέως εκθέτει γεγονότα που αρχίζουν γύρω στα 1100 (1η σταυροφορία) και τελειώνουν με τις πολεμικές επιχειρήσεις στην Ήπειρο (1292), αφού έχει ήδη κατακτηθεί ο Μοριάς.

Το Χρονικόν του Μορέως ιστορεί μ? αυτά τα λόγια το χτίσιμο του κάστρου του Μυστρά από τον Βιλλεαρδουίνο:

« εύρε βουνί παράξενον, απόκομμα εις όρος,

επάνω της Λακεδαιμονίας κανένα μίλιν πλέον?

όρισεν απάνω στου βουνί και έκτισεν εν κάστρον

του Μυζηθρά τ?ονόμασε, διότι  το έκραζε ούτως,

κάστρον λαμπρόν το έποικε και μέγα δυναμάριν».

Από δω πάνω ο Βιλλεαρδουίνος καμάρωνε την απέραντη Λακεδαιμονία του, όπου έβγαινε σεργιάνι με ογδόντα ιππότες της Καμπανίας και της Βουργουνδίας, χρυσοσπηρουνάτους πάνω σε χρυσοχαλίνωτα άλογα, ακολουθούμενος κι από χίλιους σιδερόφραχτους καβαλαρέους? Η αυλή του πρίγκηπα στάθηκε η κυριότερη σχολή του ιπποτισμού και της πολεμικής τέχνης στην Ανατολή. Απ?όλα τα μέρη έρχονταν μεγάλοι κύρηδες κι άρχοντες, για να καταταχτούν  στην υπηρεσία του «Πριγκηπάτου του Μορέως». Ξένοι βαρώνοι παντρεύονταν με ελληνίδες αρχόντισσες και βυζαντινοί πρίγκηπες φράγκισσες βασιλοπούλες. Η γαλλική γλώσσα είχε τόσο διαδοθεί, ώστε τη μιλούσαν όπως στο Παρίσι.

                                           Αθηνά Ταρσούλη «Κάστρα και Πολιτείες του Μοριά»

Η ακρόπολη του Μυστρά

ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΤΟ ΜΥΣΤΡΑ

Ένας λαβύρινθος από πέτρινα δρομάκια οδηγεί σε επτά πανέμορφες βυζαντινές εκκλησίες με μοναδική αρχιτεκτονική, βυζαντινά οικόσημα και εκπληκτικές τοιχογραφίες, στο κάστρο με την εξαίσια θέα στην κοιλάδα του Ευρώτα με της ροδοδάφνες και της πορτοκαλιές, και στα παλάτια των Δεσποτών του Μυστρά, όπου νομίζεις ότι ξαναζωντανεύει ο μεσαιωνικός Μοριάς. Κι αν τύχει και χτυπήσει κάποια καμπάνα της καστροπολιτείας ο αέρας φέρνει από μακριά της στίχους του Άγγελου Σικελιανού: «Μες στη ροδόφωτη αυγή, για Σε Μεγαλομάτα, τα σημαντήρια εσήμαναν Μυστρά και Καλαμάτα».

Παντάνασσα

ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ ΚΑΙ ΜΥΣΤΡΑΣ

Του Παναγιώτη Κανελλόπουλου

Όταν είδα στην Αθήνα την Ακρόπολη, είπα ότι είναι αδύνατο να ιδώ στη ζωή μου κάτι άλλο που θα μπορούσε να τη συναγωνισθεί. Όταν αντίκρισα τον Μυστρά, είπα ότι είχα άδικο. Η Ακρόπολη είναι χωρίς άλλο μοναδική. Αλλά και ο Μυστράς είναι μοναδικός. Οι Εκκλησίες του Μυστρά σε καλούν να μπεις μέσα, ενώ ο Παρθενώνας σου επιβάλλει να σταθείς απ? έξω.

Ήταν μεγάλο, πολύ μεγάλο, το γεγονός ότι οι αρχαίοι Έλληνες με την αρχιτεκτονική των ναών της, με τα στάδια και τα θέατρα της, έκαμαν τον άνθρωπο ν? ανακαλύψει ό,τι φωτίζεται από τον φυσικό ήλιο, ν? ανακαλύψει την αξία του ανοιχτού χώρου, του υπαίθρου, του κόσμου που ξεσκεπάζεται και παραδίνεται στο φώς.

Ωστόσο τουλάχιστον εξίσου μεγάλο πρέπει να πω και το γεγονός, ότι ο Χριστιανισμός ? με την ψυχή και με τα χέρια των ίδιων πάλι Ελλήνων ? έκαμε τον άνθρωπο ν? ανακαλύψει τον εσωτερικό χώρο της ζωής, εκείνου που δεν φωτίζουν αρκετά οι ακτίνες του φυσικού ήλιου και που πρέπει, για να μπορέσουμε να τον διακρίνουμε καλά, να τον ανοίξει τα μάτια της ένα άλλο φως. Και το μεγάλο αυτό γεγονός-αυτό το δεύτερο ? μου έγινε απόλυτα συνειδητό, όταν αντίκρισα το Δαφνί και το Μυστρά και όταν ειδικότερα μπήκα μέσα στο Δαφνί και μέσα στην Περίβλεπτο ή και σε της Ναούς του Μυστρά».

Ο ναός της Οδηγήτριας ή Αφεντικό

  Από την «Αναφορά στο Γκρέκο» του Νίκου Καζαντζάκη

Την άλλη μέρα, μέσα από κυπαρίσσια και περβόλια, πήγα προσκυνητής στην Πομπηΐα της Ελλάδας, στο Μυστρά. Ο ιερός αυτός λόφος, όπου γεννήθηκε η νέα Ελλάδα, έχει όλες τις φανερές και μυστικές γοητείες που μπορούν να μαυλίσουν και την πιο δύσκολη ψυχή. Λεμονιές, πορτοκαλιές, στενά στριφτά δρομάκια, παιδιά μεσόγυμνα παίζουν, γυναίκες πάνε στο νερό, κοπέλες κάθουνται κάτω απ? τα ανθισμένα δέντρα και κεντούν. Πιάστηκε πάλι η ζωή από το χώμα ετούτο, μάχεται να σκαρφαλώσει πάλι όλο τον προγονικό λόφο. Είναι η πρώτη πράσινη κατοικούμενη ζώνη του Μυστρά. Προχωράς κι αρχίζει  ο σκονισμένος άδεντρος ανήφορος, δρασκελάς τα γκρεμισμένα σπίτια, φτάνεις στις χαριτωμένες ηλιοψημένες βυζαντινές εκκλησιές, στην Περίβλεπτο, στη Μητρόπολη, στους Άγιους Θεοδώρους, στο Αφεντικό, στην Παντάνασσα. Είναι η δεύτερη, στολισμένη μ? εκκλησιές ζώνη του Μυστρά.

Μυστράς Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα

?Στο μελίχλωρο φως του δειλινού η Παντάνασσα έλαμπε σα φιλντισένιο βυζαντινό πυξίδι με υπομονή κι αγάπη δουλεμένο για να σκεπάζει τη μυρόβλητη πνοή της Παναγιάς. Τι ενότητα, περισυλλογή και χάρη από το αγκωνάρι του θεμελιού ως την ερωτική καμπυλότητα του τρούλου! Αλάκερος ο χαριτωμένος ναός ζούσε και ανάπνεε γαλήνιος σα ζεστός ζωντανός οργανισμός. Όλες οι πέτρες, τα σκαλίσματα, οι ζωγραφιές, οι καλόγριες, ζούσαν σαν οργανικά συστατικά του γυναίκειου Μοναστηριού, θαρρείς κι όλα μαζί γεννήθηκαν από τον ίδιο δημιουργικό  σκιρτημό, ένα μεσημέρι.

Τοιχογραφία στη Μητρόπολη

Ποτέ δεν περίμενα πως θα ?βρισκα στις βυζαντινές ζωγραφιές τόση γλύκα, τόση θερμή ανθρώπινη κατανόηση. Είχα δει ως τώρα άγριες ασκητικές μορφές που κρατούσαν μιαν περγαμηνή με κόκκινα γράμματα και φώναζαν να μισήσουμε τη φύση, να φύγουμε στην έρημο, να πεθάνουμε για να σωθούμε. Μα τώρα τα χρώματα ετούτα, οι γλυκύτατες μορφές, ο Χριστός που μπαίνει στην Ιερουσαλήμ απάνω στο ταπεινό ζώο, αγαθός, χαμογελαστός, και πίσω οι μαθητές με τα βάγια κι ο λαός που τους κοιτάζει μ? εκστατικά μάτια, σαν ένα σύννεφο που περνάει και σκορπίζεται? Κι ο Άγγελος ο χαλκοπράσινος που είδα στο Αφεντικό , λεβέντης, με τα σγουρά μαλλιά, αναδεμένα με φαρδιά κορδέλα, με τ? ορμητικό δρασκέλισμα και το στέρεο καταστρόγγυλο γόνατο! Σα να ?ναι αρραβωνιαστικός και πάει?Που πάει με τόση χαρά και βιάση;

Η Βαϊοφόρος από την Παντάνασσα

Η καμπάνα τη στιγμή εκείνη πήρε να χτυπάει σιγά, γλυκά, για την αγρύπνια του Επιτάφιου Θρήνου. Μπήκα στο ζεστό κουβούκλι της εκκλησιάς? Άξαφνα  ξέσπασε ο θρήνος των γυναικών και το αβάσταχτο μοιρολόι· το ?ξερα πως ο πόνος του ανθρώπου θ?αναστήσει το Θεό, όμως εδώ, στο βασίλειο της Ελένης, δεν ήταν καθόλου η καρδιά μου έτοιμη να θρηνήσει· σηκώθηκα, είχε ακόμα φως η μέρα, πήρα τον ανήφορο, με τα γκρεμισμένα αρχοντικά, με τους πύργους τους ξαπλωμένους χάμω, με κορόνα πέτρινη στην κορφή του λόφου το ξακουστό κάστρο του Βιλλεαρδουίνου. Η καστρόπορτα ανοιχτή, οι αυλές έρημες, ανέβηκα τις ετοιμόρροπες σκάλες, έφτασα στις πολεμίστρες· κοπάδια κοράκια σηκώνουνταν ξαφνιασμένα. Κοίταξα κάτω τον καρπερό κάμπο κι από τα χαμόσπιτα τον καπνό ν?ανεβαίνει· ένα κάρο ακούστηκε να τρίζει, ένα τραγούδι όλο πάθος, όλος ο αγέρας αναστέναξε, γέμισε φαντάσματα. Αναστήθηκαν οι ξανθές Φράγκισσες αρχοντοπούλες, οι σιδερόφραχτοι ιππότες, που ήρθαν εδώ  στην Πελοπόννησο να καταχτήσουν, πήραν Ρωμιοπούλες, μπολιάστηκαν το ελληνικό αίμα, ξέχασαν την πατρίδα· οι καταχτητές, ας είναι καλά οι γυναίκες της, οι μελαχρινές, με τα κορακάτα μαλλιά, με τα μεγάλα μάτια, οι καταχτητές καταχτήθηκαν.

[?]Το καταλάβαινα κάθε μέρα  και καλύτερα περπατώντας στην ελληνική γης, ο ελληνικός πολιτισμός δεν ήταν ένας μετέωρος υπερφυσικός ανθός, ήταν  ένα δέντρο που είχε ριζώσει βαθιά στη γης κι έτρωγε λάσπη και την έκανε ανθούς. Κι όσο πιο πολλές λάσπες έτρωγε τόσο κατεργάζουνταν και πιο πλούσια την άνθισή του. Η περίφημη αρχαία απλότητα, η ισορρόπηση και η γαλήνη δεν ήταν οι φυσικές ακοπίαστες αρετές μιας απλής ισορροπημένης ράτσας· ήταν δύσκολοι άθλοι, λάφυρα από οδυνηρούς επικίντυνους αγώνες. Πολύπλοκη και τραγική είναι η ελληνική γαλήνη, ισορρόπηση από άγριες αντιμαχόμενες δυνάμες, που κατόρθωσαν, ύστερα από πολύμοχτη, πολύχρονη πάλη, να φιλιώσουν. Να φτάσουν εκεί που λέει ένας Βυζαντινός μυστικός, στην απροσπάθεια, δηλαδή στην κορφή της προσπάθειας.

3. Να σχολιάσετε τη φράση: «Το πριγκηπάτο της Αχαΐας ήταν ένα κομμάτι της Γαλλίας, μεταμοσχευμένο σε ελληνικό έδαφος».

4. Τι εξυπηρετούσε το χτίσιμο τόσων κάστρων στην Πελοπόννησο και στα νησιά από τους Βενετούς;

5. Αφού διαβάσετε το παράθεμα της σελ. 75, που αναφέρεται στην ενσωμάτωση ελληνικών γαιών στο δυτικό φεουδαρχικό σύστημα, να απαντήσετε στα ερωτήματα που ακολουθούν.

α. Να εντοπίσετε τα πρόσωπα και τις κοινωνικές ομάδες που αναφέρονται στο έγγραφο και να σχεδιάσετε την κοινωνική πυραμίδα της κρητικής κοινωνίας.

β. Με ποιο τρόπο επιβεβαιώνεται η παραχώρηση γαιών στους Βενετούς;

γ. Πως αντιμετωπίζει η τοπική αριστοκρατία τις αντιφρονούσες λαϊκές τάξεις;

ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Με κύριο πρόσωπο την Ισαβέλλα ή Ιζαμπώ των Βιλλαρδουίνων, πρόσωπο ιστορικό, κεντρικό γεγονός την κατάληψη του φραγκικού κάστρου της Καλαμάτας το 1293, από Έλληνες και Σλάβους χωρικούς, και ιστορικό πλαίσιο την πολυτάραχη εποχή της Φραγκοκρατίας, ο Άγγελος Τερζάκης συνθέτει ένα χρονικό ηρωισμού και αγάπης, τον καιρό των τροβαδούρων, των σταυροφόρων, των κουρσάρων και των ιπποτών, στο πρώτο ξύπνημα της ψυχής του νέου ελληνισμού τον 13ο αιώνα.

«Η πριγκιπέσα Ιζαμπώ» είναι το πιο κλασικό στην κατασκευή κείμενο του Άγγελου Τερζάκη, οργανωμένο με εξαιρετική προσοχή και ικανότητα, ζωντανό, πολύχρωμο, με θέρμη στην αφήγηση, εύληπτο και ιδιαίτερα ενδιαφέρον στην ανάγνωση παρά την έκτασή του. Είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα, το οποίο αναπλάθει ζωηρά και πειστικότατα μια τόσο μακρινή και διαφορετική εποχή. [...] Ο συγγραφέας ασχολείται, έστω έμμεσα, με τα διαχρονικά κεντρικά ερωτήματα της ζωής, καταθέτοντας την πάγια πίστη του για την ουσιαστική τραγικότητα της ζωής, και ιδίως για τη μοιραία απόληξη των πιο ευαίσθητων και άξιων ανθρώπων.