ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ

Διδακτικοί στόχοι ενότητας

Να κατανοήσουμε  τους παράγοντες που οδήγησαν στην πραγματοποίηση των σταυροφοριών.

Να αντιληφθούμε τα προβλήματα που προκάλεσε στο Βυζάντιο η Πρώτη Σταυροφορία και τον τρόπο, με τον οποίο ο Αλέξιος Α΄ ο Κομνηνός επωφελήθηκε από τις στρατιωτικές επιτυχίες των Σταυροφόρων.

Να ενημερωθούμε στοιχειωδώς για τις συνέπειες που είχαν  για το Βυζάντιο η Δεύτερη και η Τρίτη  Σταυροφορία.

Να γνωρίσουμε τα γεγονότα και τις κινητήριες δυνάμεις που οδήγησαν στην παρέκκλιση της Τέταρτης Σταυροφορίας και την πρώτη άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Να συζητήσουμε τη σημασία της άλωσης  για τον πολιτισμό , τις τύχες της Πόλης και τις μελλοντικές τύχες του βυζαντινού Ελληνισμού.

Η πολιορκία της Πόλης από τους Σταυροφόρους

α. Οι αιτίες

Πρωτοβουλία παπών με στόχους:

α. την ανακατάληψη της χριστιανικής Ισπανίας από τους Άραβες,

β. την ανακατάληψη των Αγίων Τόπων ώστε να διευκολυνθεί το προσκύνημα των πιστών, που κινδύνευαν από τις ωμότητες των Τούρκων και

γ. την ενίσχυσή το παπισμού έναντι των Γερμανών ηγεμόνων και κυρίως του Ερρίκου του Δ΄.

Επιδίωξη υποστήριξης από τον Αλέξιο τον Α΄ τον Κομνηνό, όμως  ο Αλέξιος ήθελε: μισθοφόρους και όχι σταυροφόρους

ετοιμαζόταν αν εκστρατεύσει στην Ανατολή, απαλλαγμένος από τις επιδρομές των  Πατζινάκων και των Κουμάνων.

Ο πάπας Ουρβανός Β΄ απευθύνεται στους συγκεντρωμένους ευγενείς και ιερείς της Ευρώπης στην πόλη Κλερμόν της Κεντρικής Γαλλίας , καλώντας τους σε σταυροφορία εναντίον των απίστων. Μικρογραφία 14ου αι.

Η εκκίνηση γίνεται το Νοέμβριο του 1095 από τον πάπα Ουρβανό με το σύνθημα «Ο Θεός θέλει».

Σταυροφόροι

δ. Η Τέταρτη Σταυροφορία

Συνθήκες εκδήλωσης

Σοβαρές απειλές Νορμανδών

Όξυνση σχέσεων με τους Βενετούς

Επεκτατικές βλέψεις Γερμανών

Οικονομική δυσπραγία στο εσωτερικό

Εμπνευστής: Πάπας Ιννοκέντιος Γ΄

Επικεφαλής: Βονιφάτιος ο Μομφερατικός, αρχηγός των φεουδαρχών της Δυτικής Ευρώπης.

Ιδεώδη: Συνύπαρξη θρησκευτικού και ιπποτικού πνεύματος.

Τόπος συγκέντρωσης: Βενετία

Σύμβαση Απριλίου 1201 μεταξύ Γαληνοτάτης και Σταυροφόρων, για τη διαπεραίωσή τους στην Ανατολή και την τροφοδοσία για ένα χρόνο.

Προορισμός: Αίγυπτος και Συρία

Διαφορετικές εξελίξεις

Αποδοχή πρότασης για αποκατάσταση στο θρόνο του έκπτωτου Ισαακίου Β΄ Άγγελου τον Ιανουάριο του 1203.

Επίθεση κατά της Κωνσταντινούπολης τον Ιούνιο του 1203.

ε. Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους

Κατάληψη Πόλης στις 17 Ιουλίου 1203

Αποκατάσταση Ισαακίου στο θρόνο, ο οποίος πεθαίνει μετά από λίγο.

Παραμονή Σταυροφόρων

Επιβολή βαρύτατης φορολογίας στους Βυζαντινούς

Έντονη δυσαρέσκεια και απέχθεια

Ανατροπή Αλεξίου Δ΄ Αγγέλου από τον Αλέξιο Ε΄ τον Μούρτζουφλο.

Ο Αλέξιος ο Ε΄ο Μούρτζουφλος, ο οποίος  εγκατέλειψε την Πόλη στο έλεος των Σταυροφόρων, για να σωθεί ο ίδιος.

Μάρτιος 1204:Υπογραφή συμφωνίας διανομής της Ρωμανίας από τους  Σταυροφόρους.

Άλωση: 13 Απριλίου 1204

Λεηλασίες και εγκλήματα Σταυροφόρων.

Η άλωση της Πόλης από  τους Σταυροφόρους
Πίνακας Ευγένιου Ντελακρουά

 Κλοπή και μεταφορά πολιτιστικών θησαυρών στη Δύση.

Έναρξη Φραγκοκρατίας  και στην Ελλάδα.

Τα τέσσερα χάλκινα άλογα, έργο του αρχαίου Έλληνα γλύπτη Λυσίππου που εκλάπησαν
από τους Σταυροφόρους και κοσμούν την είσοδο του ναού του Αγίου Μάρκου στη Βενετία.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

• Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν στη διαμόρφωση της σταυροφορικής ιδέας; Επιβιώνει και στον ορθόδοξο κόσμο η παράδοση του προσκυνήματος στους Αγίους Τόπους; Πως ονομάζονται αυτοί οι προσκυνητές;

• Αφού διαβάσετε το πρώτο παράθεμα από το έργο του ιστορικού Γουλιέλμου από την Τύρο, να διακρίνετε τα κίνητρα που διαφαίνονται στο λόγο του πάπα Ουρβανού, που αποτελούν συνάμα τις φανερές και τις λανθάνουσες αιτίες της Α΄ Σταυροφορίας.

• Ποια είναι η μεταφορική σημασία της λέξης σταυροφορία σήμερα; Να την εντάξετε σ? ένα κατάλληλο γλωσσικό πλαίσιο ώστε αυτή να είναι εμφανής.

• Ποια ήταν η γνώμη που είχαν σχηματίσει οι Βυζαντινοί για τους Δυτικούς, σύμφωνα με τα αποσπάσματα;

Ο αυτοκράτορας πληροφορήθηκε τις φήμες για το πλησίασμα άπειρων φραγκικών στρατευμάτων. Φοβούνταν την άφιξή τους, γιατί γνώριζε την ακατάσχετη ορμή τους, τον ασταθή και ευμετάβολο χαρακτήρα τους και ο,τιδήποτε χαρακτηρίζει το κελτικό ταμπεραμέντο με όλες τις συνέπειές του. Γνώριζε ότι ανέκαθεν θαύμαζαν τα πλούτη με ανοιχτό στόμα και με την πρώτη ευκαιρία παραβιάζουν εύκολα τις συμφωνίες τους. Το είχε ακούσει πάντοτε να λέγεται  και το είχε βρει απόλυτα αληθινό. Εντούτοις δεν έχασε το θάρρος του, αλλά πήρε όλα τα μέτρα , ώστε να είναι έτοιμος για πόλεμο, αν το απαιτούσε η ανάγκη?

Τα κελτικά έθνη έφτασαν το ένα μετά το άλλο με όπλα, άλογα και κάθε λογής στρατιωτικό εξοπλισμό. Οι άνδρες αυτοί είχαν τέτοια προθυμία και ορμή  που πλημμύρισαν όλους τους δρόμους. Και τους Κέλτες στρατιώτες ακολουθούσαν  πλήθη άοπλου λαού, πολυαριθμότεροι και από την άμμο της θαλάσσης και τα άστρα, γυναίκες και παιδιά που εκπατρίστηκαν  και κρατούσαν στα χέρια τους φοίνικες και στους ώμους έφεραν σταυρούς. Και έμοιαζαν  με ποτάμια που συνέρρεαν από παντού.

                                                                                            «Αλεξιάς» Άννας Κομνηνής

Με τους Τούρκους είχαμε σχέσεις αρκετά καλές. Εκείνοι όμως οι ταραχοποιοί οι Λατίνοι της Εδέσσης και της Αντιόχειας χρειάζονταν συνεχή παρακολούθηση?Ο κάθε Φράγκος τυχοδιώκτης, ο κάθε ξεπαραδιασμένος ηγεμονίσκος έραβε σταυρωτά στο μανίκι του δυο κόκκινα κουρέλια και γινόταν σταυροφόρος που τον ευλογούσε ο πάπας και τον ωνόμαζε στρατιώτη του Κυρίου Ημών Ιησού Χριστού!... Ο σολδάνος του Ικονίου, ο Μασούδ, καθόταν αρκετά φρόνιμα και δεν παρασυρόταν εύκολα σε περιπέτειες όσο  δελεαστικές κι αν ήσαν. Όταν δεν είχαμε μαζί του πόλεμο μπορούσαμε τουλάχιστον να συνεννοηθούμε. Ήξερε τι είναι πολιτική, ποια είναι τα πραγματικά του συμφέροντά του και πώς να τα διαπραγματευτεί. Ενώ οι άλλοι, οι Λατίνοι, σκέπτονταν μόνο τα χρυσά υπέρπυρα, την αρπαγή και το σφετερισμό. Πώς να συνεννοηθεί κανείς μαζί τους όταν ζητούν μόνο και δεν προσφέρουν τίποτε; Και άμα κανείς αποφασίσει να τους δώσει  τα όσα ζητούν , λένε πως αυτά δεν ήταν δώρα αλλά εξόφληση χρέους! Τις διαθέσεις τους απέναντί μας  όχι μόνο τις ξέραμε, αλλά ακόμα ξέραμε πως η κάθε συμφωνία, η κάθε συνθήκη μαζί τους, ο κάθε όρκος δεν ήταν παρά κάτι το εντελώς προσωρινό που δεν είχε άλλη αξία  παρά εκείνην που του έδιναν οι πρόσκαιρες περιστάσεις και η αδυναμία τους να τον αθετήσουν. Δεν θυμάμαι να γνώρισα Λατίνο που να κρατούσε το λόγο του αν ένιωθε πως  μπορούσε να τον πατήσει ακίνδυνα.

                    Κρίση Ιωάννη Κομνηνού ή Καλογιάννη (1118-1143) για τους Δυτικούς
«Οι τελευταίοι Γαληνότατοι» Άγγελου Βλάχου

• Να σχολιάσετε το συνθηματικό λόγο του πάπα Ουρβανού «Ο Θεός  το θέλει»», που ήταν η κατακλείδα της προτροπής του για την ανάληψη Σταυροφορίας από τη Δύση και να συγκρίνετε τις αντιλήψεις Δυτικών και Βυζαντινών στο θέμα αυτό, αφού λάβετε υπόψη και το απόσπασμα που ακολουθεί.

Είναι ενδιαφέρον να σημειώσουμε,  ότι οπωσδήποτε και ανεξάρτητα από τα καταστροφικά αποτελέσματα που είχαν τελικά για το Βυζάντιο οι σταυροφορίες, η ίδια η ιδέα και το φαινόμενο της σταυροφορίας, όπως τα αντιλαμβάνονταν η Δύση, παρέμειναν απολύτως ακατανόητα για τους Βυζαντινούς. Κι αυτό για λόγους που ανάγονταν στις πιο παλιές παραδόσεις της Εκκλησίας και του Κράτους του Βυζαντίου. Ας θυμηθούμε σχετικά ότι το Βυζάντιο, πιστός κληρονόμος της Ρώμης ως προς αυτό,, θεώρησε πάντα τον πόλεμο ως έργο του πρίγκηπα, ενώ η Εκκλησία περιοριζόταν στην πνευματική εξουσία, που εργαζόταν για τη σωτηρία της ανθρωπότητας και της ειρήνης. Έτσι η σταυροφορία, αν και εμφανιζόταν σαν ιερός πόλεμος, που κηρύχθηκε από τον πάπα, ήταν πριν απ? όλα για τους βυζαντινούς δείγμα σφετερισμού μιας αυτοκρατορικής εξουσίας από την πνευματική, που διέπραττε έτσι  σχεδόν ένα ανοσιούργημα. Οπωσδήποτε, η σταυροφορία, οδηγούσε τους οπαδούς της στο να διαπράττουν  πραγματικά ανοσιουργήματα, αφού μέσα στις γραμμές των σταυροφόρων πολεμούσαν ιερείς, που ενώ τα χέρια τους ήταν βαμμένα με ανθρώπινο αίμα, δε δίσταζαν να προσφέρουν τη Θεία Κοινωνία. Η έκπληξη της Άννας Κομνηνής, που έβλεπε ότι ο πάπας διαθέτει δικά του στρατεύματα ήταν μεγάλη, ειλικρινής και την συμμερίζονταν όλοι στο Βυζάντιο? Ανεξάρτητα όμως από αυτά , ο ίδιος ο σκοπός της σταυροφορίας, ο πόλεμος δηλαδή για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων, έφερνε σε αμηχανία τους Βυζαντινούς, που και στην καλύτερη περίπτωση, έβλεπαν σ? αυτόν έναν σφετερισμό του τίτλου τους ως υπερασπιστών της χριστιανοσύνης και στη χειρότερη, ένα πρόσχημα για να καλυφθούν ανομολόγητα επεκτατικά σχέδια, της Δύσης εναντίον της Ανατολής?

Σημειώνουμε τέλος ότι η «σωτηριολογική» πλευρά της σταυροφορίας, που βεβαίωνε την άφεση των αμαρτιών για εκείνους που συμμετείχαν σ? αυτήν, πρακτική που απέρριψε πάντα η ορθόδοξη εκκλησία, εξέπληττε τους βυζαντινούς, οι οποίοι δεν συγκινήθηκαν καθόλου από το εσχατολογικό  πνεύμα, που βασίλευε τότε στη Δύση.

Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ Εκδόσεις Ψυχογιός

Σταυροφόροι σε δύο πλοία υπό την καθοδήγηση ενός ιερέα που βρίσκεται στο πηδάλιο.

Οφείλω, πάντως να σημειώσω, ότι ο Νικήτας Χωνιάτης είναι αρκετά αντικειμενικός και δικαιολογεί συχνά τις ενέργειες των σταυροφόρων, ενώ αποδοκιμάζει έντονα τον τρόπο με τον οποίο συμπεριφέρθηκαν απέναντί τους ορισμένοι Βυζαντινοί στο θέμα της παροχής τροφίμων. Θα αναφέρω εν συντομία ένα παράδειγμα: πολλοί από τους κατοίκους των πόλεων, από τις οποίες διήρχοντο οι σταυροφόροι, κλείνονταν μέσα στα τείχη (ενέργεια που εκφράζει, βέβαια, την υποψία και το φόβο τους έναντι των ξένων πολεμιστών) και από κει έρριχναν καλάθια με σχοινί, όπου, όσοι από τους σταυροφόρους ήθελαν κάτι να αγοράσουν, έπρεπε να βάλουν πρώτα το αντίτιμο. Στη συνέχεια τους έρριχναν τα αγορασμένα τρόφιμα εξαπατώντας τους, μερικοί, ως προς την ποσότητα με ελλιποβαρή σταθμά. Υπήρχαν δε και οι χείριστοι των οικητόρων, οι πλέον απάνθρωποι, που είτε έπαιρναν τα χρήματα και δεν έδιναν τα τρόφιμα στη συνέχεια, είτε αναμείγνυαν το σιτάρι με ασβέστη και το καθιστούσαν εντελώς ακατάλληλο παραβιάζοντας, κατά τον συγγραφέα, κάθε κανόνα φιλοξενίας και στερούμενοι συμπάθειας για τους «ομοπίστους». Τέτοιες περιπτώσεις «μαύρης αγοράς»  και στυγνής εκμετάλλευσης αποτελούν, δυστυχώς, φαινόμενα που παρουσιάζονται σε κάθε εμπόλεμη κατάσταση, στη συγκεκριμένη περίπτωση, όμως, ενέτειναν τις παρεξηγήσεις και τη δυσαρέσκεια.

Αθηνά Κόλλια-Δερμιτζάκη ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΚΑΙ ΔΥΣΗΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΟΥΣ σ.47-48

ΙΔΡΥΜΑ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ-ΧΟΡΝ

Αφού διαβάσετε την πηγή, να απαντήσετε στα ερωτήματα που ακολουθούν:

• Η συγγραφέας μεταφέρει στο απόσπασμα μία μαρτυρία του Νικήτα Χωνιάτη, που  θεωρείται ο σημαντικότερος βυζαντινός ιστορικός του 12ου αι. και υπήρξε αυτόπτης μάρτυς της άλωσης του 1204 από τους Σταυροφόρους. Κατά πόσο θεωρείτε αντικειμενική τη μαρτυρία του,  σύμφωνα και με τα λεγόμενα του ιστορικού Πολύβιου που γράφει: «?ταν δ? τ? τ?ς ?στορίας ?θος ?ναλαμβάν? τις?πολλάκις δ? ?λέγχειν κα? ψέγειν ?πονειδίστως το?ς ?ναγκαιοτάτους, ?ταν α? τ?ν ?πιτηδευμάτων ?μαρτίαι το?θ? ?ποδεικνύωσιν». Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας
• Ποια και κατά πόσο ήταν δικαιολογημένα τα συναισθήματα των Βυζαντινών έναντι των Σταυροφόρων; Ποια ανάγκη τους κυρίως εκμεταλλεύτηκαν;
• Γιατί κάποιοι βυζαντινοί πολίτες χαρακτηρίζονται οι χείριστοι των οικητόρων από τον Χωνιάτη; Ποια συμπεριφορά υπαγόρευε ο πανάρχαιος νόμος της φιλοξενίας και πως συμπεριφέρθηκαν αυτοί;
• Τι δηλώνουν τα εισαγωγικά στη λέξη ομοπίστους;
• Σε ποια περίοδο της νεότερης ιστορίας μας συναντάμε το επαίσχυντο φαινόμενο της «μαύρης αγοράς»;  Γιατί λέγεται έτσι; Συναντάμε παρόμοια φαινόμενα σήμερα και σε ποιες περιστάσεις;  

• Ποιος ήταν ο πρωτεργάτης  της Δ΄ Σταυροφορίας και ποια τα κίνητρά του, σύμφωνα με την πηγή που ακολουθεί; Η στάση αυτή των Σταυροφόρων οδήγησε κάποιους επιστήμονες, όπως ο Θ.Ουσπένσκυ, να θεωρήσουν πως οι Τούρκοι το 1453 φέρθηκαν με περισσότερη ηπιότητα και ανθρωπισμό στους βυζαντινούς. Ποια είναι η δική σας γνώμη;

Η κινητήρια δύναμη της Τέταρτης Σταυροφορίας, ο ενενηντάχρονος Βενετός  δόγης Ερρίκος Δάνδολος, ήθελε να αποκλείσει τους Ιταλούς ανταγωνιστές του από το προσοδοφόρο εμπόριο του Βοσπόρου και του Ευξείνου Πόντου. Εύκολα έπεισε μια μεγάλη στρατιά Σταυροφόρων να επιτεθούν μαζί με το βενετσιάνικο στόλο στην Κωνσταντινούπολη. Τον Απρίλιο του 1204, η Πόλη έπεσε· αυτό που ακολούθησε αποτελεί ένα από τα πιο επαίσχυντα επεισόδια της Ευρωπαϊκής Ιστορίας. Μία από τις τρομακτικότερες αφηγήσεις προέρχεται από τον πάπα Ιννοκέντιο Γ΄, που έσπευσε να καταδικάσει αυτό που είχε προβλέψει αλλά δεν είχε τη δύναμη να εμποδίσει.

Οι σταυροφόροι του Χριστού κακοποίησαν και δολοφόνησαν χωρίς οίκτο, άνδρες, γυναίκες, παιδιά, βίασαν καλόγριες, σύλησαν τους αυτοκρατορικούς τάφους και δεν άφησαν απείραχτο ούτε το σκήνωμα του Ιουστινιανού. Στην Αγία Σοφία οι ορδές των στρατιωτών κατέστρεψαν την Αγία Τράπεζα, κομμάτιασαν το αργυρό εικονοστάσιο και πήραν μαζί τους όλο το ασήμι και το χρυσάφι που μπόρεσαν να φορτώσουν στα μουλάρια και στα γαϊδούρια που είχαν φέρει μέσα στο ναό. Μια ιερόδουλος χόρεψε στο θρόνο του Πατριάρχη ξεφωνίζοντας αισχρά τραγούδια. Ο Νικήτας Χωνιάτης μας δίνει ένα μεγάλο  και, εν μέρει, επαληθευμένο κατάλογο όλων των έργων τέχνης που καταστράφηκαν στη διάρκεια αυτών των φρικτών ημερών. Βιβλιοθήκες με αναντικατάστατα πολύτιμα βιβλία πυρπολήθηκαν. Η λεηλασία της Κωνσταντινούπολης  είναι η κυριότερη αιτία που δεν διασώθηκαν παρά ελάχιστα έργα της αυτοκρατορικής τέχνης του 12ου αιώνα. Ξεχνούμε εύκολα σε ποιο βαθμό η καλλιτεχνική λαμπρότητα της Βενετίας βασίζεται στους θησαυρούς που ληστεύθηκαν από το Βυζάντιο. Τα υπόλοιπα ενθυμήματα που άφησε πίσω της η εμπορική Αυτοκρατορία των Βενετών δεν είναι ιδιαίτερα ωραία. Τα περισσότερα είναι ερείπια σκυθρωπών κάστρων, διάσπαρτων σ? όλη την Ελλάδα, χωρίς άλλη ομορφιά πέρα από αυτήν που χαρίζουν σ?όλα τα ερείπια του ελληνικού χώρου η ανατολή και η δύση του ηλίου.

« Ιστορία του βυζαντινού πολιτισμού» S. Linner Εκδόσεις Γκοβόστη

• Να εξετάσετε την αξιοπιστία του παραθέματος  της σελ. 70 από τον Γοδοφρείδο Βιλλεαρδουΐνο και να δώσετε τις εντυπώσεις και τα συναισθήματα των σταυροφόρων στη θέα της Πόλης.

• Ποια στάση τήρησε ο πάπας Ιννοκέντιος απέναντι στις αγριότητες των σταυροφόρων στην Πόλη,  σύμφωνα με τη δεύτερη πηγή της σελ. 70;;

Η πρώτη μιας σειράς από τις βυζαντινές πόρτες που έφτασαν στην Ιταλία τον 11ο αι.
και τοποθετήθηκε  στον Καθεδρικό Ναό του Αγίου Ανδρέα της Αμάλφης.
Οι πόρτες αυτές φιλοτεχνούνταν στα περίφημα μεταλλουργικά εργαστήρια της Αργυρούπολης του Πόντου.

• Υποστηρίχθηκε η άποψη ότι στην πόλη της Βενετίας υπάρχει ένα βυζαντινό μουσείο εν εξορία. Ποια είναι η δική σας γνώμη; Να αναζητήσετε πληροφορίες και για άλλους θησαυρούς που έφτασαν εκεί ως προϊόν λεηλασίας κατά τις Σταυροφορίες.

ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ ΔΙΑΒΑΣΜΑ

Δανειστείτε και διαβάστε!