ΠΑΡΑΛΟΓΗ  ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΑΔΕΡΦΟΥ

ΜΕΡΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

• Η παραλογή «Του νεκρού αδελφού»  τοποθετείται χρονικά και τοπικά πριν τον 9ο αι.  στην περιοχή της Μικράς Ασίας και έχει ευρύτατη διάδοση στους βαλκανικούς και σε άλλους λαούς της Ευρώπης.

Σε ποιους λόγους νομίζετε πως οφείλεται η ευρύτατη διάδοση  της παραλογής;

• Αναγνωρίζουμε σ? αυτήν ένα μυθολογικό υπόβαθρο που συνδέεται με την επάνοδο του Άδωνι στη γη και το μύθο για την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη.

Η αρπαγή της Περσεφόνης
Τοιχογραφία  σε αρχοντικό της Σιάτιστας

• Να επαληθεύσετε την παρουσία των γνωρισμάτων των παραλογών στην παραλογή «Του νεκρού αδερφού».
• Η παρουσία μιας πολυπρόσωπης οικογένειας στα πλαίσια της πατριαρχικής κοινωνίας, όπου τα περισσότερα μέλη είναι άρρενες  απαντάται και σε άλλα δημοτικά τραγούδια και δηλώνει τα ιδεώδη και τις ανάγκες της εποχής:

Τραγούδι γάμου από την Ήπειρο (όταν φτάνουν στο σπίτι του γαμπρού)

Νύφη μου, ξάστερο νερό και ξέλαμπρο φεγγάρι,

το ταίρι σου είναι ζηλευτό κι όμορφο παλληκάρι.

Στο σπίτι το πεθερικό, στη γειτονιά οπού ?ρθες,

σαν κυπαρίσσι να σταθής, σαν πρίνος να ριζώσης,

και σα μηλιά γλυκομηλιά ν?ανθήσης να καρπίσης,

υγιούς εννιά  ν?αξιωθής και μια γλυκομηλίτσα.

Ζωγραφική σε κασέλα

Διαβάστε και το τραγούδι του Κάτω Κόσμου και δείτε πόση δύναμη αντλεί η κόρη από την παρουσία των πολλών αδελφών της.

 Της λυγερής και του Χάρου

Η Ευγενούλα η μοσκονιά κι η μικροπαντρεμένη

 εβγήκε και παινεύτηκε πως Χάρο δε φοβάται·

γιατί είν?τα σπίτια της ψηλά, κι ο άντρας της παλληκάρι,

 γιατί έχει τους εννιά αδερφούς  τους καστροπολεμίταις,

π?όλα τα κάστρα πολεμούν  κι οι χώραις παραδίδουν.

Κι?ο Χάρος όπού τ?άκουσε πολύ του βαρυφάνη.

Μαύρο πουλί νεγίνηκε, σαν άγριο χελιδόνι,

εβγήκε και σαΐτεψε τη μοναχή  την κόρη

μέσ? ?ς το λιανό το δάχτυλο που  ?χε την αρραβώνα?

• Η ονοματοδοσία των ηρώων δεν είναι τυχαία. Αρετή είναι αυτή που διαθέτει πλούσιο εσωτερικό κόσμο, έχει ποικίλα χαρίσματα και είναι στολισμένη με ομορφιά και χάρη.

Λαϊκή ζωγραφιά

Ο Κωνσταντής  είναι ο μόνος που ονομάζεται από τα αδέρφια, γιατί τελικά η δική του θέση έχει βαρύνουσα σημασία και επικρατεί. Το όνομά του προέρχεται από το λατινικό ρήμα consto=στέκομαι, παραμένω σταθερός και παραπέμπει στα νομίσματα του Μ.  Κωνσταντίνου που για αιώνες κυκλοφόρησαν στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.

• Η οργάνωση της οικονομίας είναι αγροτική, στηρίζεται στην ιδιοκτησία της γης και μαρτυρεί την προσήλωση στο οικείο περιβάλλον ( οι οχτώ αδερφοί δε θέλουνε) αλλά και τα πρώτα βήματα της εμπορευματοποίησης (ταξιδιώτης-πραματευτής ο Κωνσταντής).

Πίνακας Βάλια Σεμερτζίδη

Η απουσία γραμματισμένων δηλώνει πως η μόρφωση δεν ήταν στα ζητούμενα της εποχής. Παρόμοιες αντιλήψεις διαφαίνονται και στο απόσπασμα που παρατίθεται από τα  «Προδρομικά», δημώδη κείμενα του 12ου αι.

[ Μάθε τι τσαγκάρην το παιδί σου]

Αν έχω γείτονα τινά και έχει παιδίν αγόριν, να το ειπώ «μάθε το γραμματικά να ζήση» ?, αν ου τον είπω «μάθε το τσαγκάρην το παιδίν σου», παρακρουνιοκέφαλον πάντες να με ονομάσουν! Και άκουσον την βιοτήν τσαγκάρου και να μάθης την βρώσιν και ανάπαυσιν την έχει καθ?εκάστην. Γείτονα έχω πετσωτήν ψευδοτσαγκάρην τάχα, πλην ένι καλοψωνιστής, ένι και χαροκόπος.

Ποιες ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες διαμόρφωσαν κατά τη γνώμη σας, τις σημερινές αντιλήψεις, τις σχετικές με τη μόρφωση και την επαγγελματική σταδιοδρομία;

• Στο τραγούδι προβάλλει επίσης το μοτίβο της ξενιτιάς, ο πόνος του ζωντανού χωρισμού. Ειδικά στην Ελλάδα λόγω της  ιδιαίτερων ιστορικών και κοινωνικών  συνθηκών η μετανάστευση πήρε κατά περιόδους μεγάλες διαστάσεις. Γι?αυτό έχουμε πολλά δημοτικά τραγούδια της ξενιτιάς αλλά και πεζογραφήματα με το ίδιο θέμα ( Παπαδιαμάντης, Εφταλιώτης, Χρηστοβασίλης κ.α.).

Δημοτικό της ξενιτιάς

Την ξενιτειά, την ορφανιά, την πίκρα, την αγάπη,

τα τέσσαρα τα ζύγιασαν, βαρύτερα είν?τα ξένα.

Ο ξένος εις την ξενιτειά πρέπει να βάνη μαύρα,

για να ταιριάζη η φορεσιά με της καρδιάς τη λάβρα.

• Απαντάμε ακόμη το «ανακάλεμα» του νεκρού, που βγαίνει από τον τάφο για να τηρήσει την υπόσχεση, τον όρκο  που έδωσε στη μάνα. Θυμόμαστε τις χαρώνειες κλίμακες στο οικοδόμημα του αρχαίου θεάτρου, απ?όπου ανέβαιναν οι νεκροί σε δύσκολες περιστάσεις, όπως συνέβη στους «Πέρσες»του Αισχύλου, στίχοι 628-680.
• Η παρουσία των πουλιών, συχνή στα δημοτικά τραγούδια, αποτελεί επιβίωση της αρχαίας οιωνοσκοπίας και έχει μια ιδιαίτερη λειτουργία στην παραλογή μας. Τα πουλιά εμφανίζονται όταν έχει να φανερωθεί ή να ειπωθεί κάτι πολύ σημαντικό, όπως εδώ που με τριπλή παρέμβαση αποκαλύπτουν σταδιακά την αλήθεια για τον Κωσταντή. Η αποκάλυψη για την Αρετή ξεκινά με ακουστική εικόνα (πουλιά), συνεχίζει με οσφρητική (λιβάνι) και καταλήγει με οπτική (μαλλιά, λεβεντιά). Ωστόσο και πάλι δεν αντιλαμβάνεται τη φρικτή πραγματικότητα μέχρι την ώρα της επιστροφής του Κωσταντή  στον  Κάτω Κόσμο.
• Στο τραγούδι είναι έντονο το εξωλογικό-παραμυθικό στοιχείο καθώς κινείται ανάμεσα σε δύο κόσμους: τον κόσμο του πραγματικού  και τον κόσμο του φανταστικού (συμπόρευση νεκρού-ζωντανής) . Η συμπόρευση αυτή είναι ένα τρομακτικό γεγονός που διασαλεύει τη φυσική τάξη, παραβιάζει το φυσικό νόμο και επιφέρει τιμωρίες στα πρόσωπα. Το ίδιο θέμα απαντάται και σ? ένα δημοτικό τραγούδι που τραγουδιέται την τρίτη μέρα του Πάσχα  στο χωριό Ελευθεραί, μετά  τη λιτανεία των εικόνων και αφού συγκεντρωθούν οι χωριανοί στο Μεσοχώρι.

Από τη λιτανεία στις Ελευθερές

Το νεκροφίλημα

Ήρθε μάναμ?η Άνοιξη

το Μάη το καλοκαίρι

που πρασινίζουν τα βουνά

και λουδίζουν οι κάμποι.

Ήρθε και τω Βαγιώ

και η Μεγάλη Πέμπτη

που κοινωνούν οι έμορφες

 και τ?άξια παλικάρια.

Ήρθε κι η Λαμπροκυριακή

και ο Καλός ο Λόγος.

Η μάνα αλλάζει τον υιό

κι η αδελφή τον ζώνει.

Βάζει τα ρούχα πράσινα

ζουνάρι μουκαδένιο.

Σαν κίνησαν και πήγαιναν

να παν να προσκυνήσουν

μπροστά πααίνει η μάνα του

κι η αδελφή κατόπι.

Στη μέση πααίνει ο υιός

σαν φύλλο μαραμένο.

Και σαν τους είδαν  οι εκκλησιές;

και σαν τους είδαν τ?άγια

τα κεραμίδια ρίχνονταν

 και τ?άγια συντρομάζουν,

της θύρας τα παράστατα

τρέμουν για να γκρεμίσουν.

Σαν τι κακό υιέ μου έκανες

κι?ανατρομάζουν τ?άγια;

Θυμάσαι μάναμ?άλλοτε

σε τούρκικο σεφέρι;

όλ?έδεσαν τους μαύρους τους

σε δάφνες σε μερσίνες

κι εγώ έδεσα το μαύρο μου σε νιας

μνημούρι επάνω,

κι έσκαψε με τα πόδια του

 και βγάζει νιο κοράσι.

όλοι φιλούσαν τον Σταυρό

 και τ?άγια Ευαγγέλια

κι εγώ έσκυψα και φίλησα

ματάκι?αραχνιασμένα.

Επιστροφή στο πατρικό σπίτι Έργο Γιώργου Κόρδη

Το ίδιο μοτίβο απαντάμε και στο ποίημα του Κυριάκου Χαραλαμπίδη «Στα στέφανα της κόρης του», στο οποίο ο νεκρός πατέρας εμφανίζεται στο γάμο της κόρης του. Μέσα στον ιερό χώρο της εκκλησίας, στην παραδοσιακή τελετουργία του γάμου, χάρη στη δύναμη της  αγάπης ο νεκρός πατέρας επιστρέφει στη ζωή.

• Το τραγούδι απαντάται και σε άλλες παραλλαγές, όπως αυτή η κρητική που σας δίνεται:

?Βάνει τον αρραβώναν τζη και τότες την ανοίγει·

    μα ώστε να καλογνωριστούν απόθανεν η μάνα,

    κι  απόμεινεν η  γι Αρετή έρημη και παντέρμη.

   -Θε μου, και κάμε με πουλί, πουλί και λωλοπούλι,

    για να γυρίζω στα στενά να κλαίω τσ?αδελφούς μου.

    Κι ο Θιος την ελυπήθηκεν, σαν αστραπή  την κάνει.

Το θέμα του νόστου συντελείται εδώ σε συνθήκες εκβιαστικής ανάγκης: την ώρα που ι θάνατος έχει θερίσει μια φαμίλια, αφήνοντας ζωντανές μόνο την έρημη μάνα και την ξενιτεμένη κόρη. Οδηγός της Αρετής σ?αυτόν τον βιασμένο νόστο γίνεται ένας νεκρός. Ο Κωσταντής κάνει χρέη που θυμίζουν τον ψυχοπομπό Ερμή από την ανάποδη:αντί να κουβαλά το νεκρό στον Άδη, νεκρός αυτός, φέρνει μια ζωντανή στη στέγη της. Η εκπλήρωση του νόστου στο δημοτικό τραγούδι σημαίνει θάνατο: μάνα και κόρη ξεψυχούν, μόλις αγκαλιάζονται ή μεταμορφώνονται, χάνοντας την ανθρώπινη μορφή τους.

• Έντονος είναι ο τραγικός χαρακτήρας της παραλογής. Συναντάμε σ? αυτήν στοιχεία της τραγωδία, κατά την αριστοτελική προσέγγιση: έντονη δράση (εσωτερική και εξωτερική), τραγική ειρωνεία (άγνοια Αρετής-γνώση πουλιών και ακροατών) καθώς και περιπέτεια (μετάπτωση από την ευτυχία στη δυστυχία, από την άγνοια στη γνώση).

ΠΡΟΣΘΕΤΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Στο τραγούδι «Του νεκρού αδερφού» θίγονται μία σειρά από θέματα όπως: οι οικογενειακοί δεσμοί, η θέση της γυναίκας, το προξενιό και ο γάμος, η ξενιτιά, η μοίρα, η δύναμη του όρκου και της κατάρας, η μεταβολή της τύχης, ο θάνατος. Να εντοπίσετε τα σημεία που αυτά απαντώνται και τις λαϊκές αντιλήψεις που υπολανθάνουν σ? αυτά.

Κι έμεινε η μάνα μοναχή σαν καλαμιά στον κάμπο

 Ποια είναι η πρώτη απουσία που καταγράφεται στο τραγούδι; Πως λειτουργεί για τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας;

Ποιες γυναικείες παρουσίες συναντάμε στην παραλογή και πως παρουσιάζονται; Πως συνδέεται η μοίρα τους με το βαθμό ελευθερίας που απολαμβάνουν;

Πως εξηγείται η εστίαση του λαϊκού δημιουργού στον Κωσταντή;

Να αποδώσετε σε πεζό λόγο το θέμα της διαφωνίας του Κωσταντή με τη μητέρα του και τα επιχειρήματα του κάθε συνομιλητή.

Να εντοπίσετε δύο εκφραστικούς τρόπους που προσδίδουν δραματικότητα στο τραγούδι.

Να συγκρίνετε το ταξίδι του πηγαιμού  του Κωσταντή στην Αρετή  με το ταξίδι της επιστροφής στο πατρικό σπίτι.

Βρίσκει την κι εχτενίζουνταν όξου στο φεγγαράκι.

Έργο Γιώργου Κόρδη

Σε ποιους στίχους είναι φανερή η συμμετοχή της φύσης στη δράση του ποιήματος και γιατί;

Το ταξίδι της επιστροφής στην πατρική γη έχει χαρακτηριστεί «οδοιπορικό αγωνίας» για την Αρετή. Συμφωνείτε με το χαρακτηρισμό αυτό; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

Σε ποιο στίχο, θεωρείτε πως κορυφώνεται το δράμα; Θα μπορούσε να έχει ένα άλλο τέλος το τραγούδι;

Ποιο πρόσωπο συμπαθείτε περισσότερο στην παραλογή; Είναι αυτό που θεωρείτε και πιο τραγικό;

Από τη διαβαλκανική θεατρική παράσταση

Του νεκρού αδερφού

σε σκηνοθεσία  Σωτήρη Χατζάκη

Να χωρίσετε το τραγούδι σε ενότητες και να δώσετε έναν πλαγιότιτλο σε καθεμιά.

Ποιους αφηγηματικούς τρόπους εντοπίζετε στο τραγούδι; Ποια η λειτουργία του καθενός;

Τι είδους αφηγητή έχουμε στην παραλογή μας;

Σε ποιους στίχους εντοπίζετε τις τακτικές της επιτάχυνσης και της επιβράδυνσης; Τι εξυπηρετούν αυτές;

Ποια η λειτουργία του δραματικού Ενεστώτα στην τελευταία ενότητα του τραγουδιού;

Να χαρακτηρίσετε το ύφος και τη γλώσσα της παραλογής.