Διδακτική ενότητα: Κοινωνία και οικονομία

Διδακτικοί στόχοι:

• Να γνωρίσουμε τις οικονομικές και δημογραφικές συνέπειες της κρίσης  του 7ου και 8ου αι.
• Να κατανοήσουμε τους στόχους των οικονομικών μέτρων του Νικηφόρου του Α΄.
• Να εμβαθύνουμε  στη σημασία του όρου στρατιωτικοποίηση και να αντιληφθούμε τους στόχους της εποικιστικής πολιτικής των αυτοκρατόρων.
• Να μελετήσουμε τα γεγονότα και να εμβαθύνουμε στα αίτια και το χαρακτήρα της επανάστασης του Θωμά του Σλάβου.
•  

α. Η οικονομία (6ος -9ος αι.)

Αίτια οικονομικής και δημογραφικής παρακμής

• Επιδημίες
• Φυσικές καταστροφές
• Πόλεμοι
• Εχθρικές εισβολές
• Δράση πειρατών στους θαλάσσιους δρόμους

Αποτελέσματα

• Υποχώρηση αστικών δραστηριοτήτων έναντι αγροτικών. Αγροτοποίηση της οικονομίας. Περιορισμός κυκλοφορίας νομισμάτων.
• Μείωση πληθυσμού. Ωστόσο κάποιες πόλεις επιβιώνουν και ακμάζουν, όπως η Έφεσος και η Νίκαια.
• Έλεγχος  των χερσαίων εμπορικών δρόμων που οδηγούν στην Ανατολή και του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο από τους Άραβες. Σε περιόδους ανακωχής Βυζαντινοί και Άραβες μοιράζονται τα κέρδη  με την υποχρέωση των πρώτων να πληρώνουν τελωνειακούς δασμούς στους δεύτερους.
• Αισθητή μείωση εμπορικών συναλλαγών με τη Δύση.

Τέλη 8ου- αρχές 9ου αι. Βασιλεία Νικηφόρου του Α΄

Γενικά χαρακτηριστικά: Πληθυσμιακή αύξηση- Ανάκαμψη της οικονομίας

 Βασικός παράγοντας της ανάκαμψης τα οικονομικά μέτρα του Νικηφόρου, γνωστά ως κακώσεις,  με τις οποίες όμως ασκήθηκε φορολογική πίεση στις αγροτικές κοινότητες.

Κακώσεις

α. Ακύρωση φοροαπαλλαγών που είχε θεσπίσει η αυτοκράτειρα Ειρήνη και εγγραφή πολιτών σε φορολογικούς καταλόγους.

β. Επιβολή καπνικού φόρου στους παροίκους μονών, ναών και στα φιλανθρωπικά ιδρύματα.

γ. Καθιέρωση συλλογικής ευθύνης της κοινότητας για την καταβολή φόρων (Αλληλέγγυο).

δ. Απαγόρευση τοκογλυφίας.

ε. Δημιουργία κλήρων για τους ναύτες στρατιώτες της Μ. Ασίας και

στ. Υποχρέωση ναυκλήρων (πλοιοκτητών) να δανείζονται από το κράτος με υψηλό επιτόκιο. Στόχος η ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυσιπλοΐας.

Βυζαντινό πλεούμενο-Ψηφιδωτή παράσταση

β. Στρατιωτικοποίηση και εποικισμοί

Η παρουσία του στρατού στη βυζαντινή κοινωνία γίνεται αισθητή με:

• τα οικογενειακά επώνυμα που προσδιορίζουν στρατιωτικές αριστοκρατικές οικογένειες (Βρανάς, Σκληρός, Αετός, Σκαρλάτος, Δούκας, Δίκαιος, Κομνηνός, Βελισσάριος κ.α.)
• την αύξηση των οχυρών κάστρων που αντικαθιστούν τις πόλεις που παρακμάζουν
• την επέκταση του δικτύου των θεμάτων με διχοτόμηση παλαιοτέρων στη Μ.Ασία και δημιουργία νέων στη Βαλκανική
• τη δημιουργία ναυτικών θεμάτων που θωρακίζουν τις παράλιες περιοχές.

Τα Θέματα κατά τον 7ο αι.

Εποικιστική πολιτική ?Μέσο αντιμετώπισης των μόνιμων σλαβικών εγκαταστάσεων

• Μετακίνηση Σλάβων από τα Βαλκάνια στη Μ. Ασία.
• Αντίστοιχη μετακίνηση  μικρασιατικών πληθυσμών στις σκλαβηνίες  της Θράκης, της Μακεδονίας και της Νότιας Ελλάδας.
• Τέλη 8ου αι.: Ενσωμάτωση και αφομοίωση των Σλάβων.

γ. Το κίνημα του Θωμά του Σλάβου στη Μ. Ασία, το 821 επί Μιχαήλ Β΄

Ο Θωμάς  εμφανίζεται ως: εικονόφιλος και προστάτης των φτωχών, υποσχόμενος φοροαπαλλαγές.

Κερδίζει οπαδούς στην ύπαιθρο, τις πόλεις και το στρατό.

Στέφεται αυτοκράτορας από τον Πατριάρχη Αντιοχείας.

Σύμπραξη τεσσάρων μικρασιατικών θεμάτων.

Πολιορκία Κων/πολης χάρη στη σύμπραξη του ναυτικού θέματος των Κιβυρραιωτών.

Αποτυχία

Λόγοι ήττας

Το απόρθητο των τειχών της Πόλης.

Οι λιποταξίες των πληρωμάτων.

Η επίθεση των Βουλγάρων στο πλευρό του αυτοκράτορα Μιχαήλ Β΄.

Τα τείχη της Πόλης

Χαρακτήρας κινήματος

Περισσότερο εμφύλιος πόλεμος παρά λαϊκή εξέγερση και κοινωνική επανάσταση.

Σύγκρουση νομιμότητας και σφετερισμού εξουσίας.

Αντίθεση κέντρου-επαρχιών.

Καρπός προσωπικής φιλοδοξίας.

ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ

• Από ποιο επιστημονικό πεδίο είναι παρμένος ο όρος «κάκωση», ποια η σημασία του και γιατί ονομάστηκαν έτσι τα μέτρα του Νικηφόρου του Α΄;

• Να εντοπίσετε τα θετικά και τα αρνητικά σημεία στα οικονομικά μέτρα του Νικηφόρου του Α΄.
• Με βάση τις γνώσεις σας και το παράθεμα «Η ανοικοδόμηση της Πελοποννήσου» από το «Χρονικόν της Μονεμβασίας» στο σχολικό μας βιβλίο, να εντοπίσετε τους στόχους της εποικιστικής πολιτικής στην  Πελοπόννησο.

Η βυζαντινή καστροπολιτεία της Μονεμβασίας

• §Πάροικοι, εποικισμός: Να εντοπίσετε ένα κοινό στοιχείο στην ετυμολογία των δύο λέξεων και να δώσετε τη σημασία  τους. Τί διαφοροποιεί τον εποικισμό από τον αποικισμό;

• §ΕΝΑ ΠΡΩΙΜΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗΣ

Η πρώτη πολιορκία της Θεσσαλονίκης, αποτέλεσμα της αβαροσλαβικής επίθεσης του 617 ή 619, βρήκε πολλούς από τους κατοίκους της έξω από τα τείχη να μαζεύουν σοδειά. Στη διάρκεια της μάχης έφτασαν έμποροι  από την Κων/πολη μεταφέροντας σιτάρι?

Αντίθετα από τους τρομοκρατημένους ναυκλήρους που δεν βοήθησαν  τη Θεσσαλονίκη το 597, οι κυβερνήτες και τα πληρώματα πήραν τα όπλα και βοήθησαν στην απόκρουση των βαρβάρων. Δεν μπορεί να υπάρξει καλύτερο παράδειγμα  για το τι σημαίνει ο όρος «στρατιωτικοποίηση» στο Βυζαντινό Κράτος. Η στρατιωτικοποίηση δεν έγκειται τόσο στο τυπικό θέμα της συγκέντρωσης πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας στα χέρια του στρατηγού του θέματος, αλλά σήμαινε μάλλον το να μάθουν οι Βυζαντινοί να ζουν με τον κίνδυνο, ένα μάθημα που φαίνεται ότι είχαν αφομοιώσει από τις αρχές του 7ου αι.

The Grain Supply of the Byzantine Empire J. L.Teall

Επιγραφή στα Τείχη της Θεσσαλονίκης με το όνομα του υπεύθυνου μηχανικού, του περσικής καταγωγής Ορμίσδα, επί Θεοδοσίου του Μεγάλου

Πως φαίνεται στο απόσπασμα ότι και οι απλοί πολίτες είχαν πλέον αίσθηση του κινδύνου και μπορούσαν να τον αντιμετωπίσουν;

• Πως συνδέεται η στρατιωτικοποίηση της βυζαντινής κοινωνίας με το ρόλο των πόλεων από τα μέσα του 7ου αι; Να απαντήσετε αφού διαβάσετε την πηγή που σας δίνεται:

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΕΠΩΝΥΜΑ ΚΑΙ ΚΑΣΤΡΑ

   Είναι χαρακτηριστικό ότι από αυτήν ακριβώς την εποχή αρχίζει η χρήση οικογενειακών ονομάτων. όσα διέσωσαν οι πηγές  είναι σχεδόν αποκλειστικά επώνυμα στρατιωτικών οικογενειών, αφού η βυζαντινή αριστοκρατία προερχόταν από το στρατό και ήταν περήφανη για τα κατορθώματα των προγόνων της. Η στρατιωτικοποίηση της χώρας φαίνεται ιδιαίτερα στη μορφή που αποκτούν αυτό το διάστημα οι βυζαντινές πόλεις? Οι πόλεις είναι φυσικά ή  τεχνητά οχυρωμένες. Πολλές πόλεις αυτής της εποχής είναι χτισμένες σε απόκρημνα και δυσπρόσιτα μέρη. Χρησιμεύουν σαν καταφύγια των αγροτικών πληθυσμών της περιοχής και στεγάζουν μόνιμα περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές στρατιωτικές φρουρές, χαρακτηρίζονται όλες ως «κάστρα» (φρούρια) και έχει ιδιαίτερη σημασία το γεγονός, ότι αυτός ο όρος αντικαθιστά προοδευτικά τον όρο «πόλις».

        Η πολιτική ιδεολογία της  Βυζαντινής Αυτοκρατορίας Ελένης Γλύκατζη-Αρβελέρ

• Ποια η σημασία της επέκτασης του δικτύου των θεμάτων;

• §Πως κρίνετε την αυστηρότητα της ποινής που επιβλήθηκε στο Θωμά το Σλάβο μετά την αποτυχία του κινήματός του; Ποια η σκοπιμότητά της; Να απαντήσετε αφού διαβάσετε και την επιστολή του Μιχαήλ του Β΄ προς τον ηγεμόνα των Φράγκων.
• §Να εντοπίσετε τη σημασιολογική διαφορά των λέξεων: κίνημα, εξέγερση, στάση, επανάσταση.

Πρόταση για διάβασμα: Αν θέλετε να κάνετε μια νοερή περιδιάβαση στα κάστρα της πατρίδας μας, διαβάστε το βιβλίο του Φώτη Κόντογλου «Ο Καστρολόγος» από τις εκδόσεις Αρμός.