Διδακτική ενότητα: Τα όρια της γλώσσας

Διδακτικός στόχος ενότητας: Να κατανοήσουμε πως η γλώσσα δεν είναι συσσώρευση γραμματικών τύπων και συντακτικών κανόνων παρά καθημερινή επικοινωνιακή πράξη. Αυτό φυσικά δε σημαίνει κατάργηση της Γραμματικής και του Συντακτικού· σημαίνει όμως  ότι η γλώσσα είναι τόσο πλατιά και τόσο ζωντανή που δε χωράει σε καμιά γραμματική και σε κανένα συντακτικό.

Η απεραντοσύνη της

Συζητήστε την άποψη του Γερμανού φιλοσόφου Βιτγκεστάιν:

«Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου»

Εικόνα παλιού αναγνωστικού

Γράψτε ένα δικό σας μικρό κείμενο για την απεραντοσύνη της γλώσσας, έτσι όπως την αισθάνεσθε εσείς.

Η πολυμορφία της

Τις διάφορες μορφές που παίρνει ο λόγος μπορούμε να τις δούμε και στο μετασχηματισμό του ίδιου κειμένου. Ένα κείμενο μετασχηματίζεται, αν δώσουμε άλλη τροπή στην υπόθεσή του, αν μεταβάλουμε το είδος του (μετατροπή θεατρικής αφήγησης σε ιστορική αφήγηση, επιστολής σε είδηση κλπ), αν αλλάξουμε τους ρόλους των προσώπων, αν αλλάξουμε το ύφος της αφήγησης (από ειρωνικό σε σοβαρό ή εύθυμο), αν αλλάξουμε την οπτική γωνία του αφηγητή κ.ο.κ.

Για παράδειγμα, μπορείτε να διαβάσετε για τη Μικρασιατική Καταστροφή και την προσφυγιά από ένα εγχειρίδιο Ιστορίας, να διαβάσετε τη μαρτυρία ενός πρόσφυγα, έτσι όπως έχει καταγραφεί από το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών αλλά και να παρακολουθήσετε ένα απόσπασμα που αναφέρεται στο ίδιο θέμα από τη θεατρική παράσταση «Το μεγάλο μας τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλλη.

Μαρτυρία της Ελένης Καραντώνη από το Μπουνάρμπασι Σμύρνης

«? Άρχισε ο στρατός μας να φεύγει. Χτυπούσαν τις πόρτες μας και ζητούσαν ρούχα για να βγάλουν το χακί από πάνω τους. Πόσους δεν ντύσαμε! Οι μεγάλοι οι δικοί μας ξεκουμπιστήκαν και φύγανε κι αφήσαν τον κόσμο στο έλεος του Θεού. Έφταναν οι στρατιώτες ξυπόλητοι, γυμνοί, κουρελιασμένοι, πρησμένοι, νηστικοί. Οι Τούρκοι κατεβαίναν και σφάζαν τους Έλληνες. Το ίδιο έκαναν και οι δικοί μας. Παντού φωτιά και μαχαίρι άκουες και έβλεπες. Από τους κατοίκους του Μπουνάρμπασι έμειναν καμιά δεκαριά οικογένειες? Μερικοί κατάφεραν να φύγουν, σέρνοντας με την κοιλιά προς το Σικλάρι και από κει στη Σμύρνη. Τους άλλους όλους τους ατιμάσανε, τους σφάξανε, τους κρεμάσανε, τους κάψανε. Κι εκείνους που κατάφεραν από το Σικλάρι να φτάσουν στη Σμύρνη, όταν ήρθε ο Κεμάλ, τους έπιασε και τους έσφαξε.

Εμείς βρισκόμασταν στη Σμύρνη. Πλημμύρα οι μαχαλάδες στο αίμα. Βάλανε φωτιά οι Τούρκοι, μια ώρα μακρυά. «Μη φοβάστε είναι μακρυά», μας είπε ο νοικοκύρης του σπιτιού που μέναμε. Σ? ένα τέταρτο η φωτιά είχε έρθει σε μας. Ρίχνανε βενζίνη και προχωρούσε. Βγήκαμε στο δρόμο. Φωτιά από τη μια, θάλασσα από την άλλη. Βρισκόμασταν στη μέση. Και οι Τσέτες (οι άτακτοι Τούρκοι) βρίσκονταν στη μέση, και σφάζαν και σκοτώναν.

Τη νύχτα οι Τσέτες έκαναν επίθεση ν? αρπάξουν, να σφάξουν, ν? ατιμάσουν. «Βοήθεια! Βοήθεια!» φώναζε ο κόσμος. Τα εγγλέζικα πλοία ήταν απέναντι. Έριχναν τους προβολείς. Σταματούσαν για λίγο. Τη νύχτα θέλαμε να πάμε προς νερού μας. Πήγαμε λίγο πιο έξω, φρίκη! Βρεθήκαμε σε μια χαβούζα (μεγάλο ανοιχτό λάκκο). Γύρω γύρω, στα χείλια της χαβούζας σπαρταρούσαν κορμιά, και μέσα η χαβούζα ήταν γεμάτη κεφάλια. Έπαιρναν όποιον έπιαναν, τον πήγαιναν στην άκρια της χαβούζας, έκοβαν το κεφάλι και το έριχναν μέσα στην χαβούζα και τα κορμιά τα άφηναν να σπαρταρούν γύρω γύρω. Ήταν φοβερό. Όσοι το είδαν τρελάθηκαν. Το τρελοκομείο γέμισε από τρελούς σαν ήρθαμε. Εκεί σ? αυτό το μέρος χάσαμε και τον πατέρα μου. Τον αδελφό μου τον έσφαξαν στο χωριό.

Έβγαλαν, μετά, ιταλικά και ελληνικά πλοία και μας πήραν. Πόσους; Ούτε ένα είκοσι τοις εκατό δεν επήραν. Τέτοια καταστροφή δεν είδαν τα μάτια μου!»

Η Μαρτυρία προέρχεται από το δίτομο «Έξοδος» του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών. Η Ελένη Καραντώνη ζούσε στο Μπουνάρμπασι, έντεκα χιλιόμετρα βορειανατολικά της Σμύρνης. Το Μπουνάρμπασι είχε χίλιους κατοίκους, από τους οποίους οι οκτακόσιοι ήταν Έλληνες.

 Παρακολουθήσετε το σχετικό απόσπασμα από τη θεατρική παράσταση «Το μεγάλο μας τσίρκο»του Ιάκωβου Καμπανέλλη:

Η παντοδυναμία της

Η κάθε λέξη είναι μια έξοδος για μια συνάντηση, πολλές φορές ματαιωμένη. Και τότε είναι μια λέξη αληθινή, σαν επιμένει στη συνάντηση. Γιάννης Ρίτσος

Στόχοι ενότητας:Να καταλάβουμε τη δύναμη και τις δυνατότητες  της γλώσσας και να μπορούμε να αναγνωρίζουμε τρόπους γλωσσικής επιβολής και γενικότερα γλωσσικής συμπεριφοράς.

Παροιμίες και εκφράσεις  για τη δύναμη της γλώσσας.

• Διά  το?το δύο ?τα  ?χομεν στόμα δέ ?ν, ?να πλείω μέν ?κούωμεν, ?ττονα δέ λέγωμεν.
• Κρε?ττον το?ς ποσίν ?λισθε?ν ? τ? γλώσση.
• Η  γλώσσα είναι δίκοπο και τρομερό μαχαίρι κι αν δεν τηνε προσέχωμεν  πολλάς πληγάς μας φέρει.
• Όποιος βαστά τη γλώσσα του σώζει την κεφαλήν του.
• Κάλλιο του φιδιού η γλώσσα, παρά κακιά γλώσσα.
• Γλώσσα  παπούτσι, μυαλό κουκούτσι.
• Η γλυκειά η γλώσσα βγάνει φίδι από την τρύπα.
• Με το μέλι τρώγεται περισσότερο ψωμί παρά με το ξύδι.
• Η σιωπή είναι χρυσός.
• Αν ο καλός ο λόγος είναι ασήμι, η σιωπή είναι χρυσός.

 Άσκηση για το σπίτι: Να δώσετε σύντομα το νόημα μιας παροιμίας από αυτές που σας δίνονται.