Βασιλοπούλα και ρήγας

Ένα δημοτικό τραγούδι για τα φύλα στη Λογοτεχνία

Βασιλοπούλα αρμάτωσε ολόχρυση φεργάδα.

Βάζει στην πρύμνη μάλαμα κι ατή της καπετάνιος.

Του ρήγα γιος την πολεμά με δυο και τρεις φεργάδες.

-Σουλτάνα, δώσ?μου ?να φιλί και πάρε μια φεργάδα.

Θέλεις  την κόκκινη παρέ, θέλεις την φιλντισένια,

 θέλεις την ολοκρέμεζη που ?μαι κι ατός μου μέσα.

-Όμορφος  που ?σαι ρήγα γιέ, κι άσκημα κουβεντιάζεις.

Έβγα να πολεμήσουμε στη μέση του πελάγου,

κι όποιος νικήσει από τους δυό να πάρει ένας τον άλλον.

Βασιλοπούλα νίκησε, παίρνει το ρήγα σκλάβο.

Λαογραφία Δ΄, Σ. 85 ( Π.Σεφερλής, Αμαρούσι)

Από  Τα δημοτικά μας τραγούδια Γιώργου Ιωάννου, εκδ. Ερμής

Λεξιλογικές παρατηρήσεις

1. Το αρσενικό ουσιαστικό ρήγας προέρχεται από το λατινικό rex =βασιλιάς και απαντάται  στο νεοελληνικό λόγο τόσο ως μικρό όνομα (κυρίως στα βυζαντινά χρόνια, από τον 10 αι. κ.εξ., όπως Ρήγας Φεραίος) αλλά και ως επώνυμο.

Ακούμε σ?ένα νανούρισμα: Νάνι του ρήγα το παιδί, του βασιλιά τ?αγγόνι.

2. Στο θηλυκό γένος απαντάμε τους τύπους ρήγισσα και ρήγαινα. Η ρήγαινα είναι μια γυναικεία μορφή που συνδέεται με πολλούς θρύλους και παραδόσεις στο νησί της Κύπρου.

3. Ατός, ατή: Ιδιωματικοί τύποι της οριστικής επαναληπτικής αντωνυμίας, αυτός ο ίδιος, αυτή η ίδια

4. Φεργάδα ή φρεγάδα ή φρεγάτα (με αντιμετάθεση συμφώνων): 1.παλαιότερο τρικάταρτο, ιστιοφόρο, πολεμικό πλοίο. 2.σύγχρονο ανθυποβρυχιακό πλοίο συνοδείας.

 [ιταλ. fregata· μσν. *φρεγάδα (πρβ. μσν. φεργάδα με μετάθ. του [r] ) < βεν. fregada]

Από την Πύλη για την Ελληνική Γλώσσα

Ποια γυναίκα χαρακτηρίζουμε μεταφορικά φρεγάτα;

5. Ο τίτλος Σουλτάνα απαντάται μεταφορικά αλλά και ως βαπτιστικό όνομα. Αν και ακούγεται ως θηλυκό του Σουλτάνου δεν αποδιδόταν στη σύζυγό του, αφού ήταν αδιανόητο στην Οθωμανική αυτοκρατορία, να απολαμβάνει η σύζυγος ίδιες τιμές με τον άνδρα της. Έτσι, αυτός ο τιμητικός τίτλος αποδιδόταν μόνο στις κόρες και στις αδελφές των Σουλτάνων και ήταν ισοδύναμος με τον τίτλο "Πριγκίπισσα".

Ποιο είναι  η σημασία του στο τραγούδι; Πότε χαρακτηρίζει έτσι μια γυναίκα ένας άνδρας;

6. Φίλντισι είναι το ελεφαντόδοντο. Ακούμε σ? ένα δημοτικό μας τραγούδι:

Μια κόρη Τρικεριώτισσα, μια Τρικεριωτοπούλα

έχει ασημένιον αργαλειό και φιλντισένιο χτένι...

Χτενάκι  για τα μαλλιά από ελεφαντόδοντο
Από την Έκθεση Πριγκίπισσες της Μεσογείου στην αυγή της Ιστορίας
(Δεκέμβρης 2012 - Απρίλης 2013) στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης

7.  Ολοκρέμεζη (με αντιμετάθεση των συμφώνων κι εδώ): αυτή που έχει κατακόκκινο χρώμα. Το κρεμεζί (=κοκκινωπό, από την αραβική λέξη  κερμέζ) χρώμα παράγεται από τα αυγά του εντόμου που φέρει το όνομα  κέρμης ο βαφικός ή πρινοκόκκι, και επί αιώνες αποτελούσε πηγή εισοδήματος για πολλές ελληνικές περιοχές.

Κόκκινα εξογκώματα (κηκίδια) από τον Κόκκο το βαφικό, πάνω σε φύλλα πουρναριού (Δρυς η κοκκοφόρος - Quercus coccifera L.), Όλυμπος, Απρίλιος 2012

Ακούστε κι ένα ωραίο, παλαιότερο τραγούδι:

Μια απόπειρα προσέγγισης

1. Αφού διαβάσετε τα χαρακτηριστικά των παραλογών να επισημάνετε ποια από αυτά απαντώνται στο τραγούδι.

2. Οι παραλογές θεωρούνται από τα παλαιότερα δημοτικά μας τραγούδια και τοποθετούνται σε μια εποχή που κυριαρχούν τα παραδοσιακά  στερεότυπα για τη γυναίκα. Ποια γυναικεία πρότυπα καταρρίπτονται εδώ; Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το τραγούδι  «αιρετικό» για την εποχή του; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας.

3. Ξέρουμε ότι τα δημοτικά μας τραγούδια χαρακτηρίζονται από τη λιτότητα στην έκφραση και την κυριαρχία του ρήματος και του ουσιαστικού.  Ισχύει αυτό στο τραγούδι μας; Να συγκεντρώσετε  τα επίθετα που απαντώνται και να αναφερθείτε στη λειτουργία τους.

4. Να εντοπίσετε τους αφηγηματικούς τρόπους της παραλογής και να αναφερθείτε στη λειτουργία του κυρίαρχου.

5. Αν συσχετίσετε το στίχο: -Όμορφος  που ?σαι ρήγα γιέ, κι άσκημα κουβεντιάζεις, με το στίχο: - Φρόνιμος είσαι, Κωνσταντή, μ' άσκημα απηλογήθης, από το τραγούδι Του νεκρού αδερφού, ποια συμπεράσματα βγάζετε  για το ρόλο της προφορικής παράδοσης στη δημιουργία των δημοτικών τραγουδιών;  Ενδιαφέρει τον ανώνυμο δημιουργό η πρωτοτυπία στην έκφραση, έτσι όπως την επιδιώκει ο ατομικός  δημιουργός; Μπορείτε να συνδέσετε τα παραπάνω με τη θεωρία για τη σχέση των Κύκλιων επών με τα ομηρικά έπη;

6. Να εξηγήσετε την εναλλαγή των ρηματικών χρόνων (Αόριστος-Ενεστώτας), δίνοντας έμφαση στον τελευταίο στίχο.

Πίνακας Γιώργου Κόρδη

7. Να ιεραρχήσετε κοινωνικά και να  χαρακτηρίσετε τα πρόσωπα του τραγουδιού.

8. Να ανιχνεύσετε τα αισθήματα των προσώπων με βάση τις λεκτικές τους επιλογές.

9. Τι δηλώνει το τέλος του τραγουδιού; Πως ερμηνεύετε εσείς το δεύτερο ημιστίχιο του τελευταίου στίχου;

10. Ποιες γυναίκες της ελληνικής μυθολογίας,  με κύριο γνώρισμα τη γενναιότητα, σας θυμίζει η ηρωίδα του  διδαγμένου τραγουδιού; Τι είδους αντιλήψεις απηχούν και σε ποια μορφή της κοινωνίας παραπέμπουν;

11. Συχνό θεματικό μοτίβο στα δημοτικά μας τραγούδια είναι η δοκιμασία της αγάπης, που απαντάται και στην ελληνική μυθολογία(δοκιμασία των μνηστήρων στην Οδύσσεια) και στα λαϊκά μας παραμύθια. Συνήθως η κόρη υποχρεώνει τον επίδοξο μνηστήρα να πραγματοποιήσει κάποιον υπερφυσικό άθλο ώστε να κερδίσει την καρδιά της. Να συγκρίνετε λοιπόν την διδαγμένη και την αδίδακτη παραλογή εντοπίζοντας:

α. τη διαφορά στην περίσταση

β. το αίτημα των μνηστήρων

γ. τη δοκιμασία στην οποία τους υποβάλλει

δ. το τελικό αποτέλεσμα

ε. τις διαφορές στο γλωσσικό ιδίωμα. Από πού προέρχεται η δεύτερη παραλογή;

Το δοκίμιν της αγάπης
[δοκίμιν=δοκιμή]

Σαράντα δυο αρχοντόπουλα μια κόρην αγαπούσαν,
κόρη πανώρια κι? όμορφη και ?ς τα φλωριά χωσμένη.
Κι? όλοι νεκαλεστήκανε μια μέρα για να πάνε.
Γεμίζου οι στάβλοι νάλογα, τα παραθύρια σέλλαις,
και τα πορτοπαράθυρα σκάλαις και χαλινάρια.
Στρώνει την τάβλα να γευτούν πολλώ λογιώ τραπέζι.
"Τρώτε και πίνετε, άρχοντες, κ? εγώ να σας φηγούμαι.
Μέσα ?ς το περιβόλι μου,?ς τη μέση της αυλής μου,
μάρμαρο νέχει ο αφέντης μου, δοκίμιν της αγάπης,
κι? όποιος βρεθή και πιάση το, κι? οπίσω του το ρήξη,
εκείνος είναι ο άντρας μου κ?εγώ είμαι η ποθητή του."
Κι? ούλοι μονοσυνάγουνται, κι? ούλοι το δοκιμάζουν,
κ?ένας το παίρνει δάχτυλο, κι? άλλος μούτε καθόλου,
και της Μαριάς ο ψυχογιός, τάξιο το παλληκάρι,
μονοχεριάρι τό πιασε κι?οπίσω του το ρίχτει.
"Εγώ είμαι, κόρη, ο άντρας σου και συ είσαι η ποθητή μου".

12. Τι άλλο τέλος θα μπορούσατε να δώσετε στο τραγούδι; Προσπαθήστε να το γράψετε με στίχους στο ρυθμό του δεκαπεντασύλλαβου.