30-06-2021 10:29
Μαζί μας είναι...
Πρόσφατες δημοσιεύσεις
Designed by: |
kou_vas under danemm ordering |
Φιλοσοφία Τάξη Β' "Θεωρίες για την πηγή της γνώσης-Εμπειρισμός" |
Εκπαιδευτικό Υλικό - Θεωρητικές-Κοινωνικές-Οικονομικές επιστήμες (Β΄) | |||
Συντάχθηκε απο τον/την Ιωάννα Ρωμανού | |||
Τετάρτη, 03 Δεκέμβριος 2014 17:16 | |||
Διδακτική ενότητα: Θεωρίες για την πηγή της γνώσης-Εμπειρισμός
Επιμέρους διδακτικοί στόχοι
Να κατανοήσουμε ότι η πεποίθηση θεωρείται ότι μετασχηματίζεται σε γνώση κατά τη στιγμή της αισθητηριακής αποτύπωσης των αντικειμένων του εξωτερικού προς τον νου κόσμου (εμπειρισμός). Να γνωρίσουμε τη λειτουργία της εσωτερικής αίσθησης σε αντιδιαστολή προς το a priori, που θα αναλυθεί στην κριτική θεωρία του Καντ. Να προβληματιστούμε σχετικά με την έννοια του ?άγραφου χάρτη? και να διερωτηθούμε αν ο εμπειρισμός έδωσε πλήρη απάντηση στη φιλοσοφική απορία της ?οργανικής σύνδεσης? υποκειμένου/αντικειμένου. Ν? ανασυγκροτήσουμε την επιχειρηματολογία του Λοκ και του Μπέρκλεϋ, με την οποία εισηγήθηκαν τη γνωσιολογία τους, και να εξοικειωθούμε με τη φιλοσοφική ορολογία (π.χ. την αϋλοκρατία). Να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Χιουμ επιχείρησε ν? αναπτύξει ένα συνεπή εμπειρισμό, αλλά και να διαπιστώσουμε σε ποιες ακραίες θέσεις οδήγησε τη φιλοσοφία ο Χιουμ με τον ακραίο εμπειρισμό του.
Διδακτικές επισημάνσεις (από το βιβλίο του καθηγητή) Ο εμπειρισμός, ιδιαίτερα με τις ακραίες θέσεις ορισμένων εκπροσώπων του, διέπραξε το σφάλμα να δεχτεί ότι ο νους μας προσλαμβάνει τα δεδομένα των αισθήσεων κατά τρόπο απόλυτα παθητικό. Αν όμως αυτό ήταν ορθό, θα σήμαινε ότι η επιστήμη αποτελεί υπόθεση απλής συσσώρευσης στοιχείων χωρίς ουσιαστική επεξεργασία, κάτι που είναι εντελώς ανακριβές. Η διαμάχη μεταξύ του ορθολογισμού και του εμπειρισμού συνεχίζεται ως τις μέρες μας. Σύμφωνα με τους ορθολογιστές, ορισμένα πορίσματα της σύγχρονης γλωσσολογίας (Chomsky) και της ψυχολογίας της γνώσης (Piaget) φαίνεται ότι δικαιώνουν τον Καντ, με την έννοια ότι αποδεικνύουν την ύπαρξη στον άνθρωπο εκ των προτέρων δομών και ικανοτήτων. Ανεξάρτητα από το αν έχουν ή όχι προκύψει από τη φυσική εξέλιξη του οργανισμού μας, αυτές οι δομές και αυτές οι ικανότητες είναι αναγκαίες για την εκμάθηση της γλώσσας και των μαθηματικών εννοιών.
Μια απόπειρα προσέγγισης 1. Ποιο το περιεχόμενο του όρου εμπειρισμός; Πρόκειται για το γνωσιολογικό σύστημα, που θεωρεί ως κύρια ή αποκλειστική πηγή της γνώσης την εμπειρία. Για τον εμπειρισμό κάθε γνώση και κάθε πρακτική ή θεωρητική αξία πηγάζει και παράγεται από την εμπειρία. Θεωρεί έτσι ο εμπειρισμός το ανθρώπινο πνεύμα ως άγραφο χαρτί, που η γνώση γράφεται πάνω του βαθμιαία, με τη βοήθεια των αισθήσεων. Βασική θέση: Η νόηση δε δημιουργεί γνώση εκ του μηδενός, αφεαυτής δε διαθέτει κανένα γνωστικό στοιχείο. Άρα: Ο εμπειρισμός δεν αποδέχεται την παρουσία των a priori ?προεμπειρικών στοιχείων, των έμφυτων ιδεών στην ψυχή. 2. Ποια είναι η διαδικασία απόκτησης της γνώσης κατά τους εμπειριστές; Διαδικασία απόκτησης γνώσης: Τα δεδομένα των αισθήσεων μεταφέρονται στο νου μέσω των αισθητηρίων οργάνων και εγγράφονται εκεί δημιουργώντας έτσι τα στοιχειώδη δεδομένα. Τη στιγμή εκείνη δημιουργούνται οι πρωταρχικές ή στοιχειώδεις ή θεμελιώδεις πεποιθήσεις ή ιδέες που αποτυπώνουν την πραγματικότητα.
Άρα: πηγή γνώσης είναι το εμπειρικό υλικό το οποίο ο νους κατατάσσει και δημιουργεί τη σύνθετη γνώση. 3. Τι προσδίδει κύρος στην εμπειρική γνώση; Αυτή η γνώση που αρχικά εγγράφεται ως θεμελιώδης και πρωταρχική έχει κύρος και ισχύ για τους εμπειριστές γιατί μέσω των αισθήσεων βρίσκεται σε άμεση επαφή με την εξωτερική πραγματικότητα. 4. Ποιοι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι διατύπωσαν εμπειριστικές απόψεις και τι γνωρίζετε για τον εμπειρισμό του Αριστοτέλη; Γνωστοί εμπειριστές της αρχαιότητας: Αριστοτέλης- Επίκουρος. Ο Αριστοτέλης βέβαια τονίζει: α. τη σημασία λειτουργίας του νου και β. την ύπαρξη επαγωγικού συλλογισμού ως αναγκαίες προϋποθέσεις για την απόκτηση επιστημονικής γνώσης. « Τη γενική γνώση την πετυχαίνουμε ξεκινώντας από την εμπειρία? Είναι αδύνατο να ακολουθήσουν επαγωγική πορεία όσοι δε διαθέτουν αισθήσεις». Από τα «Φυσικά» του Αριστοτέλη Θυμόμαστε πως ο επαγωγικός συλλογισμός ξεκινά από το μέρος και καταλήγει στο όλον, από το ειδικό οδηγείται στο γενικό. Η κύρια προϋπόθεση για την απόκτηση γνώσης είναι η λειτουργία των αισθήσεων. 5. Ποια είναι η βασική θέση του Μπέικον (16ος ? 17ος αι.); Βασική θέση στον αντίποδα του ορθολογισμού: Οι ιδέες που υπάρχουν στο νου δεν είναι έμφυτες, αλλά γεννήματα εντυπώσεων από τα δεδομένα των αισθήσεων. 6. Ποια είναι η θεωρία του Λοκ; Ποιος είναι ο ρόλος της εσωτερικής αίσθησης κατά τον Λοκ, που είναι και ο επινοητής της; Γιατί τη θεωρεί αναγκαία; Αποδέχεται τη λειτουργία εσωτερικής αίσθησης, αναστοχασμού. Θεωρεί ότι οι γνωστικές ικανότητες της ψυχής είναι επίκτητες και η αφετηρία τους είναι η εμπειρική πραγματικότητα, δηλαδή, η γνώση γίνεται αντιληπτή και φτάνει στις αισθήσεις και μετά στο νου. Άρα η ψυχή δεν αντιλαμβάνεται τίποτε. Το μόνο που διαθέτει είναι εσωτερική ενέργεια, εσωτερική αίσθηση, αναστοχασμό. Ρόλος εσωτερικής αίσθησης: Επεξεργάζεται τα δεδομένα που της μεταφέρουν οι αισθήσεις. Αν δεν γίνει αποδεκτός αυτός ο ρόλος της εσωτερικής αίσθησης οδηγούμαστε σε μία ακραία θέση, ότι ο νους προσλαμβάνει με παθητικό τρόπο τα δεδομένα των αισθήσεων. Ο νους είναι δηλαδή tabula rasa ή ευεργός εις απογραφήν. Έτσι όμως, η γνώση θα ήταν καρπός συσσώρευσης στοιχείων χωρίς ουσιαστική επεξεργασία και επομένως θα ήταν αδύνατη και η ύπαρξη επιστήμης. Τις θέσεις του αυτές τεκμηριώνει εξετάζοντας δύο κύριες αρχές, της ισότητας και της αντίφασης. « Καθετί που είναι, είναι, και τίποτα δε μπορεί να είναι και να μην είναι ταυτόχρονα». «Δοκίμιο για την ανθρώπινη νόηση» Ενώ οι αρχές αυτές θεωρούνται καθολικές και αυτονόητες, ο Λοκ πρεσβεύει ότι τα παιδιά και οι άνθρωποι με νοητική υστέρηση δεν τις αντιλαμβάνονται. 7. Ποιας θεωρίας εισηγητής υπήρξε ο επίσκοπος Μπέρκλεϋ(17ος ? 18ος αι.) και ποιο το περιεχόμενο της; Σε ποια σημεία διαφοροποιείται ως εμπειριστής από τον Λοκ; Ιρλανδός ιερωμένος, εισηγητής της θεωρίας της αϋλοκρατίας ή ιματεριαλισμού, σύμφωνα με την οποία η υφή εξωτερικού κόσμου είναι πνευματική. Η θεωρία του βρίσκεται στον αντίποδα του ματεριαλισμού (material = ύλη), κοσμοθεωρητικού συστήματος που ανάγει όλα τα όντα και τα φαινόμενα στην ύλη και απορρίπτει την ύπαρξη υπεραισθητών και υπερφυσικών δυνάμεων. Βασικές θέσεις: Ταύτιση πραγματικότητας με την αντίληψη. Αφού κάθε γνώση πηγάζει από την εμπειρία, πραγματική υπόσταση έχει μόνο ό,τι υποπίπτει στην αντίληψή μας. Άρα οδηγείται στην απόρριψη αυτοτελούς ύπαρξης της πραγματικότητας. Ο νους είναι ο χώρος συγκέντρωσης διαφόρων παραστάσεων για τα υλικά αντικείμενα με τις ιδιότητες τους. Αυτή η ύπαρξη ενός υποστρώματος με ιδιότητες είναι αναγκαία προϋπόθεση, γιατί χωρίς αυτές τις ιδιότητες, κατά τον Μπέρκλεϋ, η ύλη δεν υφίσταται, γίνεται μια αφηρημένη έννοια. Η αντιληπτική ικανότητα είναι επομένως τόσο σημαντική γιατί χωρίς αυτήν δε μπορεί να υπάρξει εμπειρία κανενός πράγματος, υλικού ή πνευματικού. Οι ιδιότητες που ο νους αντιλαμβάνεται είναι το υλικό, το χρώμα, η γεύση, ο ήχος? Οι παραστάσεις που σχηματίζονται στο νου μας συνδέονται με την πνευματική εικόνα των πραγμάτων. Οι αντιλήψεις τους αυτές τον διαφοροποιούν από τον Λοκ που συνδέει απευθείας τις ιδέες με τα εξωτερικά αντικείμενα. 8. Ποιος είναι ο ρόλος του Θεού κατά τον Μπέρκλεϋ, στη διαδικασία της εμπειρικής γνώσης; Ο Θεός είναι αυτός που επιτρέπει να διακρίνουμε τα άϋλα από τα πλάσματα της φαντασίας μας. 9. Γιατί ο Χιουμ (18ος αι.) χαρακτηρίζεται ο αυστηρότερος εκ των εμπειριστών; Πως διαφοροποιείται από τον εμπειρισμό του Λοκ; Ποιες είναι οι επιφυλάξεις του; Ο Χιουμ αρνείται την ύπαρξη εσωτερικής αίσθησης, αναστοχασμού, όπως διακήρυττε ο Λοκ. Θεωρεί αυτάρκη τη διαδικασία εγγραφής των στοιχειωδών, θεμελιωδών γνώσεων μέσω των αισθητηρίων οργάνων στο νου. Βασική επιφύλαξη: η γνωστική δυνατότητα μέσω των αισθήσεων είναι περιορισμένη. Π.χ. σε κατάσταση ύπνου χάνουμε εμπειρίες. 10. Πως τοποθετείται απέναντι στην πνευματική πραγματικότητα; Μπορούμε να υποστηρίξουμε πως οι θέσεις του είναι δηλωτικές του σκεπτικισμού του; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. Ο Χιουμ αρνείται την πραγματικότητα της ψυχής αφού αυτή δεν αποτελεί αντικείμενο εμπειρίας. Γενικά, θεωρεί ψευδή την εντύπωση ενός άυλου χώρου, όπως κι αν τον ονομάσουμε ? ψυχή, νου, πνεύμα, συνείδηση ? στον οποίο τα δεδομένα των αισθήσεων μετατρέπονται σε ιδέες. Γι?αυτόν, το κύρος των ιδεών μας δεν εξαρτάται από τα πράγματα αλλά από τις εντυπώσεις που έχουμε γι? αυτά, τη στιγμή που τα συλλαμβάνουν οι αισθήσεις μας. Επίσης, οι επαγωγικές γενικεύσεις δεν έχουν λογική ισχύ, δεν προσφέρουν ασφαλή συμπεράσματα.
Θέματα για συζήτηση ?Ασκήσεις
1. Να εντοπίσετε τα βασικά στοιχεία του εμπειρισμού του Λοκ. «Πριν, λοιπόν, αντιληφθούμε κάτι με τις αισθήσεις μας, η συνείδησή μας είναι άγραφο χαρτί, σαν το μαυροπίνακα, λίγο πριν μπει ο δάσκαλος στην τάξη. Ο Λοκ παρομοιάζει τη συνείδησή μας μ? ένα δωμάτιο χωρίς έπιπλα. Σιγά σιγά, όμως, έρχονται και εγκαθίστανται μέσα οι εμπειρίες μας. Κοιτάζουμε γύρω μας τον κόσμο μας, μυρίζουμε, γευόμαστε, αγγίζουμε και ακούμε. Και πιο εντατικά απ? όλους μας, το κάνουν αυτό τα μικρά παιδιά. Κατ? αυτόν τον τρόπο γεννιούνται οι απλές εμπειρικές ιδέες. Η συνείδησή μας ωστόσο, δε δέχεται παθητικά μέσα της αυτές τις εξωτερικές εντυπώσεις. Μέσα στη συνείδησή μας συμβαίνει κάτι. Το μυαλό μας επεξεργάζεται αυτές τις απλές εμπειρικές ιδέες με τη σκέψη, την αμφιβολία, την πίστη και τον συλλογισμό. Κατ?αυτόν τον τρόπο φτάνουμε σ?αυτό που ο Λοκ αποκαλεί ιδέες εξ αντανακλάσεως. Ο Λοκ, δηλαδή, διακρίνει μεταξύ «εμπειρίας» και «αντανάκλασης», γιατί η συνείδηση δεν είναι απλά και μόνο ένας απλός δέκτης. Κατατάσσει και επεξεργάζεται όλες τις εντυπώσεις που δέχεται απέξω. Και στο σημείο αυτό πρέπει να έχουμε τα μάτια μας δεκατέσσερα». «Τα μάτια μας δεκατέσσερα;» Ο Λοκ τονίζει ότι με τις αισθήσεις μας προσλαμβάνουμε αποκλειστικά και μόνο απλές εντυπώσεις. Ας πούμε ότι τρώω ένα μήλο. Αντιλαμβάνομαι το μήλο με μια και μόνη απλή εντύπωση. Στην πραγματικότητα, όμως, έχω μια ολόκληρη σειρά από απλές εντυπώσεις- βλέπω ότι είναι πράσινο, μυρίζω τη φρεσκάδα του, γεύομαι στη γλώσσα μου πως είναι ζουμερό και ξινό. Κι αφού φάω πολλά μήλα, τότε μόνο μπορώ να σκεφτώ: τώρα τρώω «ένα μήλο». Ή, με τα λόγια του Λοκ: τώρα πια έχουμε σχηματίσει μια σύνθετη αντίληψη του μήλου. όταν είμαστε παιδιά και δοκιμάζουμε για πρώτη φορά τη γεύση του μήλου, δεν έχουμε τέτοια σύνθετη αντίληψη. Βλέπουμε κάτι πράσινο, μυρίζουμε κάτι δροσερό, νιώθουμε στη γλώσσα μας μια ζουμερή γεύση, λίγο ξινή. Σιγά σιγά, συνδυάζονται όλες αυτές οι απλές εντυπώσεις και σχηματίζουν έννοιες, όπως «μήλο», «αχλάδι» και « πορτοκάλι».Το υλικό, πάντως, που πάνω του στηρίζουμε όλες τις γνώσεις μας για τον κόσμο, το οφείλουμε, σε τελική ανάλυση, στις αισθήσεις μας και μόνο σ? αυτές. Η γνώση που δε στηρίζεται στις αισθήσεις μας είναι λανθασμένη και πρέπει να διαγραφεί». « Ο Κόσμος της Σοφίας» Jostein Gaarder,σελ. 314-315
2. Να εξηγήσετε γιατί η επιστημονική γνώση βασίζεται στην επαγωγή. Στη χαραυγή των νέων χρόνων οι άνθρωποι νιώθουν μιαν ακατανίκητη έλξη στην εμπειρία, που εξακολουθεί να είναι κάτι σαν απαγορευμένο. Επιστήμονες και λόγιοι τονίζουν τη σημασία που έχει για την επιστήμη η εμπειρία και η συστηματικότερή της μορφή το πείραμα (Ντα Βίντσι, Γαλιλαίος, Κέπλερ κλπ.). Σε λίγο η εμπειρική μέθοδος θραμβεύει στη φυσική επιστήμη. Παρατήρηση, πείραμα, επαγωγή γίνουνται το σύνθημα της εποχής και ο Bacon συστηματοποιεί και θεμελιώνει φιλοσοφικά την πειραματική μέθοδο. Με θέρμη κι ευγλωττία τονίζει την αξία της εμπειρίας και της επαγωγής αντίθετα στην αφηρημένη ιδέα και στον συλλογισμό. Η κοινή όμως εμπειρία δεν έχει αξία, γιατί φέρνει σύγχυση περισσότερο παρά μας πληροφορεί. Γόνιμη είναι μονάχα η μεθοδική εμπειρία. Γενικά η αγγλική διανόηση δείχνει ξεχωριστή αγάπη στην εμπειρία και μπορεί να πει κανείς χωρίς υπερβολή, πως οι Αγγλοσάξονες από τα παλαιότερα χρόνια έχουν μια κατεύθυνση, μια φιλοσοφική σχολή, την εμπειρική. Ο Λοκ με την επίμονη κι ακονισμένη του κριτική στο ρασιοναλισμό του 17ου αι. (Ντεκάρτ, Σπινόζα κλπ.).Η ψυχή προτού έρθει σε επαφή με την πραγματικότητα είναι άγραφος πίνακας. Έμφυτες έννοιες δεν υπάρχουν. Όλες μας οι γνώσεις έρχουνται από την εμπειρία είτε την εξωτερική (sensation)είτε από την εσωτερική (reflexion). H πρώτη μας δίνει πληροφορίες από τον εξωτερικό κόσμο, η δεύτερη από την ψυχή μας (συναισθήματα, ορμές, βούληση κλπ.). Δεν μπορούμε ν? αρνηθούμε τη νοητική λειτουργία. Αυτή όμως περιορίζεται στο να ενώνει και να χωρίζει τις παραστάσεις, δηλαδή στην αφαίρεση και στη γενίκευση. Το υλικό για τις γνώσεις το δίνει η εμπειρία. Αυτό το νόημα έχει η περίφημη φράση, που δεν την έγραψε πρώτος ο Λοκ, της έδωσε όμως τη δημοτικότητα και την έκανε σύνθημα του εμπειρισμού: τίποτε δεν είναι στη διάνοια που δεν ήταν πριν στην αίσθηση (nihil estin intellectu quod non prius fuerit in sensu). O νους όμως δουλεύοντας όσα μας δίνει η εμπειρία φτάνει σε γνώσεις που ισχύουν κι έξω από την ατομική εμπειρία κι έχουν κύρος γενικό, όπως είναι λ.χ. οι μαθηματικές αλήθειες. Εισαγωγή στη Φιλοσοφία Χαράλαμπος Θεοδωρίδης,σ.168-169,Βιβλιοπωλείον της Εστίας 3. Ποιος είναι ο ρόλος του Θεού στο σχηματισμό της γνώσης, κατά τον Μπέρκλεϊ, στο απόσπασμα; «Ο Μπέρκλεϊ ήταν ένας κι ένας από τους πιο συνετούς εμπειριστές». «Πίστευε κι αυτός ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε τίποτα περισσότερο απ? αυτό που μας δείχνουν οι αισθήσεις μας;» «Ναι, αλλά δε σταματούσε εκεί. Ο Μπέρκλεϊ θεωρούσε ότι τα πράγματα στον κόσμο είναι έτσι ακριβώς όπως τα αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας? αλλά δεν είναι πράγματα». «Αυτό θα πρέπει να μου το εξηγήσεις κάπως καλύτερα». ... Ο Μπέρκλεϊ λέει ότι το μόνο που υπάρχει είναι αυτό που νιώθουμε. Αλλά δε νιώθουμε την ύπαρξη της ύλης. Δε νιώθουμε τα πράγματα σαν χειροπιαστά πράγματα. Αν συμπεράνουμε πως πίσω απ?αυτό που νιώθουμε κρύβεται μια ουσία, τότε καταλήγουμε σε βιαστικά και αστήριχτα συμπεράσματα. Δεν έχουμε καμιά απολύτως απόδειξη γι?αυτό τον ισχυρισμό μας». Μμμ...όλα όσα βλέπουμε και νιώθουμε είναι για τον Μπέρκλεϊ αποτέλεσμα της δύναμης του Θεού. Γιατί ο Θεός είναι παρών βαθιά μέσα στη συνείδησή μας? αυτός, λοιπόν, καλεί όλη την ποικιλία ιδεών και εντυπώσεων που προβάλλουν ασταμάτητα μέσα μας» «Ο Κόσμος της Σοφίας» Jostein Gaarder,σελ. σελ.338-339 4. Να εξηγήσετε με βάση το απόσπασμα γιατί οι επαγωγικές γενικεύσεις δεν έχουν λογική ισχύ, κατά τον Χιουμ. Το γεγονός ότι μεταξύ δύο γεγονότων υπάρχει αιτιοκρατική σχέση, έτσι ώστε, κατά τρόπο σταθερό και απαρεγκλίτως επαναλαμβανόμενο, να διαδέχεται το ένα το άλλο, δεν πρέπει να μας δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι μεταξύ τους υπάρχει αναγκαίος δεσμός, ότι είναι αδύνατο ποτέ να συμβεί το ένα γεγονός χωρίς να ακολουθήσει το άλλο. Δεν έχουμε καμιά απόδειξη ότι, πέρα από τη σχέση διαδοχής μεταξύ δύο γεγονότων που συνδέονται αιτιοκρατικά, υπάρχει επίσης ένας αναγκαίος δεσμός. ...Αναφορικά προς την αιτιώδη σχέση, ας πούμε μεταξύ της θέρμανσης ενός μετάλλου και της διαστολής του, παρατηρούμε το μέταλλο που ζεσταίνεται και στη συνέχεια που διαστέλλεται. Τίποτα άλλο πέρα από τα δύο αυτά γεγονότα. Αν, πέρα από την απλή σχέση της χρονικής διαδοχής δύο γεγονότων που συνδέονται αιτιοκρατικά, υποθέτουμε την ύπαρξη ενός αναγκαίου δεσμού μεταξύ τους, αυτό, κατά τον Χιουμ, οφείλεται αποκλειστικά σε έναν αυθαίρετο δικό μας συνειρμό. Επειδή δηλαδή βλέπουμε απαρεγκλίτως ένα γεγονός να διαδέχεται κάποιο άλλο, συνηθίζουμε τόσο πολύ να τα βλέπουμε μαζί, ώστε να νομίζουμε ότι το ένα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το άλλο. Θ. Πελεγρίνη Αρχές Φιλοσοφίας,ΟΕΔΒ, σελ.50-51
|
|||
Τελευταία Ενημέρωση στις Τετάρτη, 03 Δεκέμβριος 2014 17:24 |
?? Επιστροφή