ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ

                                                                                                        (2 διδακτικές ώρες)        

ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ

Στην ενότητα αυτή πρέπει:

α. να συνειδητοποιήσουμε τη συμβολή των σκεπτικιστικών αποριών ως κινήτρων δράσης στη διαδικασία της γνώσης

 β. να εξοικειωθούμε και να αφομοιώσουμε βασικές φιλοσοφικές έννοιες, που συναντάμε συχνά στον ευρύτερο χώρο του στοχασμού, όπως την έννοια του δογματισμού, του σκεπτικισμού κλπ.

 γ. να κατανοήσουμε ότι, παρ? ότι ο σκεπτικισμός, ως γνωσιολογικό σύστημα, θεωρεί ανέφικτη την απόκτηση κάποιας ισχύουσας αλήθειας, εντούτοις αποτελεί αφετηρία γόνιμης κριτικής και ανταλλαγής επιχειρημάτων

δ. να εκφράσουμε τις δικές μας αμφιβολίες για το φαίνεσθαι και το είναι του κόσμου

ε. να προβληματιστούμε σχετικά με την αναζήτηση κριτηρίων και στέρεων θεμελίων βάσει των οποίων κάποιες εντυπώσεις και σκέψεις  μπορούν να χαρακτηριστούν ως αξιόπιστες, προκειμένου να υπερνικηθούν οι υπερβολικές σκεπτικιστικές αμφιβολίες.

Διδακτική αφόρμηση

Να διαβάσετε την «Ελένη» του Σεφέρη και να διακρίνετε σ? αυτήν στοιχεία σκεπτικισμού.

«Τ? αηδόνια δε σ? αφήνουνε να κοιμηθείς στις Πλάτρες»?

Αηδόνι ποιητάρη,

σαν και μια τέτοια νύχτα στ? ακροθαλάσσι του Πρωτέα

Σ? άκουσαν οι σκλάβες Σπαρτιάτισσες κι έσυραν το θρήνο,

κι αναμεσό τους ?ποιος θα το λεγε- η Ελένη!

Αυτή που κυνηγούσαμε χρόνια  στο Σκάμαντρο.

Ήταν εκεί, στα χείλια της ερήμου? την άγγιξα, μου μίλησε:

«Δεν είναι αλήθεια, δεν είναι αλήθεια» φώναζε

«Δεν μπήκα στο γαλαζόπρωρο καράβι.

Ποτέ δεν πάτησα την αντρειωμένη Τροία».

Με το βαθύ στηθόδεσμο, τον ήλιο στα μαλλιά, κι αυτό το ανάστημα

ίσκιοι και χαμόγελα παντού

στους ώμους ,στους μηρούς, στα γόνατα?

ζωντανό δέρμα, και τα μάτια

με τα μεγάλα βλέφαρα,

ήταν εκεί, στην όχθη ενός Δέλτα.

Και στην Τροία;

Τίποτε στην Τροία-ένα είδωλο.

Έτσι το θέλαν οι θεοί.

Κι ο Πάρης, μ? έναν ίσκιο πλάγιαζε σα να ήταν πλάσμα ατόφιο?

κι εμείς σφαζόμασταν για την Ελένη δέκα χρόνια.

Μεγάλος πόνος είχε πέσει στην Ελλάδα.

Τόσα κορμιά ριγμένα

στα σαγόνια της θάλασσας στα σαγόνια της γης·

τόσες ψυχές

δοσμένες στις μυλόπετρες, σαν το σιτάρι.

Κι οι ποταμοί φουσκώναν μες στη λάσπη το αίμα

για ένα λινό κυμάτισμα για μια νεφέλη

μιας πεταλούδας τίναγμα το πούπουλο ενός κύκνου

για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη.

Αηδόνι αηδόνι αηδόνι,

τι είναι θεός; Τι μη θεός; Και τι τ? αναμεσό τους;

Η ωραία Ελένη Evelyn De Morgan

Στην ποιητική εκδοχή του Σεφέρη βασιλεύει η απάτη. Τ? ακροθαλάσσι του Πρωτέα του χιλιόμορφου είναι η Αίγυπτος στην οποία βρίσκεται η αληθινή Ελένη. Το ταξίδι αυτό είναι η ολοκλήρωση της πορείας του ανθρώπου που ψάχνει να βρει την αλήθεια που είναι οδυνηρή και οδηγεί μέχρι την αμφισβήτηση: «τι είναι θεός?». Με αφορμή βέβαια έναν μυθικό πόλεμο τις μνήμες του οποίου κουβαλά ο Τεύκρος, ξεδιπλώνει ο ποιητής τις μνήμες και τις εμπειρίες ενός αληθινού. Ίσως οι άνθρωποι που γνώρισαν τη φρίκη και τη ματαιότητα του πολέμου δεν ακούσουν από το στόμα κάποιων μαντατοφόρων πως «τόσος πόνος τόση ζωή, πήγαν στην άβυσσο, για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιάν Ελένη». Τελικά τα ιδανικά μένουν χωρίς αντίκρυσμα; Οι αγώνες είναι μάταιοι; Αυτό το ερώτημα του ποιητή αιωρείται μέχρι το τέλος του ποιήματος.

1.H σκεπτικιστική  πρόκληση-Διαφορετικά  είδη σκεπτικισμού

Να θυμηθούμε: Τι είναι η γνωσιολογία; Είναι ο κλάδος της Φιλοσοφίας που ασχολείται με την αναζήτηση του  νοήματος, των ειδών, των πηγών και των μεθόδων απόκτησης της γνώσης. Είναι ακόμη ο φιλοσοφικός κλάδος που διερευνά  τα όρια της γνώσης και την αναποτελεσματικότητα των αισθήσεων.

Ποια  είναι  η στάση των φιλοσόφων απέναντι στη γνώση; Λάβετε υπόψη ότι το αφετηριακό ερώτημα της γνωσιολογίας σχετίζεται με τη δυνατότητα της γνώσης.

 Ποιους φιλοσόφους χαρακτηρίζουμε σκεπτικούς ή σκεπτικιστές; Έχουν αυτοί οι όροι σήμερα την ίδια σημασία;

Τι σημαίνει η έκφραση: Αντιμετωπίζω με σκεπτικισμό την κατάσταση; Ποια στάση βρίσκεται στον αντίποδα του σκεπτικισμού;

α) Αμφισβήτηση της δυνατότητας γνώσης και επιδίωξη της αταραξίας (αρχαίος σκεπτικισμός)

Τι είναι ο σκεπτικισμός και που στοχεύει;

     Ο σκεπτικισμός είναι ένα ιδιαίτερο φιλοσοφικό ρεύμα των χρόνων αμέσως μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Θεμελιωτής του θεωρείται ο Πύρρων από την Ήλιδα της Ηλείας (360-270 π.Χ). Εκφράζει μια απαισιόδοξη στάση ζωής και μια αδιάκοπη αμφισβήτηση  των πάντων, θεωρώντας ότι η γνώση έχει σχετικό και υποκειμενικό χαρακτήρα. Αυτός ο αγνωστικισμός επεκτείνεται παντού και αποκλείει και τις αξιολογικές κρίσεις. Δεν μπορούμε δηλ. να ισχυριστούμε: «Το μέλι είναι γλυκό», αλλά μόνο «στη γεύση μας φαίνεται γλυκό». Έτσι, οι σκεπτικιστές παραιτούνται από κάθε προσπάθεια να δώσουν ορισμούς στα πράγματα και αρκούνται σε μια ομολογία για το καθετί. Η παραίτηση αυτή οδηγεί το φιλόσοφο στη γαλήνη της ψυχής, στην αταραξία. Συνοπτικά για τους σκεπτικιστές ο νους και οι αισθήσεις είναι χαλκεία πνευματικής απάτης, αφού η νόηση έχει όρια και οι αισθήσεις εξαπατούν.

 Σημ. Χαλκείο είναι το εργαστήριο κατεργασίας χαλκού και μεταφορικά είναι τόπος οργάνωσης σκευωρίας.

Ρενέ ΜαγκρίτΗ αυτοκρατορία των φώτων, 1967. Ο πίνακας αυτός αποτυπώνει με έντονο τρόπο το μυστήριο των πραγμάτων. Το φως που αναδύεται από το εσωτερικό του σπιτιού κρατάει για πάντα το μυστικό του.

      Στον αντίποδα του σκεπτικισμού βρίσκεται  ο δογματισμός ή δογματική σχολή. Ο όρος προέρχεται  από τη λέξη δόγμα εκ του δοκε? της αρχ. ελλην. που σημαίνει αληθής γνώμη, δοξασία. Σύμφωνα με τη σχολή αυτή, η γνώση του κόσμου είναι δυνατή και μάλιστα χωρίς όρια. Ο Διογένης ο Λαέρτιος ονομάζει δογματικούς όσους υποστηρίζουν  ότι όλα τα πράγματα μπορούν να γίνουν κατανοητά. Τον όρο χρησιμοποίησε και ο Καντ προκειμένου να δηλώσει όποιον διατυπώνει απόψεις σε φιλοσοφικά  θέματα χωρίς να έχει προηγουμένως υποβάλει σε κριτικό έλεγχο τις νοητικές του ικανότητες.

Πως κρίνετε  εσείς τη στάση των σκεπτικιστών και των δογματικών;  Λειτουργούν θετικά ή αρνητικά στη δημιουργία φιλοσοφικού στοχασμού; Ποιους κινδύνους ενέχουν; Σκεφτείτε αν μπορούν οι σκεπτικιστικές απορίες να λειτουργήσουν ως κίνητρα δράσης στη διαδικασία απόκτησης της γνώσης.

Μπορούμε να δεχθούμε τον απόλυτο σκεπτικισμό;

Ο απόλυτος σκεπτικισμός, πως ο νους μας δεν μπορεί όλως διόλου να βρει την αλήθεια, δεν μπορεί να σταθεί, γιατί τέτοιος ισχυρισμός αναιρεί τον εαυτό του. Ο σκεπτικιστής δηλαδή, ενώ ισχυρίζεται πως δεν μπορούμε να βρούμε την αλήθεια, παρουσιάζει σαν αλήθεια τον ισχυρισμό του.

       Εισαγωγή στη Φιλοσοφία Χαράλαμπος Θεοδωρίδης,σ.119,Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Ποιο είναι το  βασικό ερώτημα των σκεπτικιστών;

Πως τοποθετούνται απέναντι στη γνώση  οι Προσωκρατικοί, οι Σοφιστές και ο Σωκράτης;

Ποιο είναι το περιεχόμενο του πυρρωνισμού;

     Πυρρωνισμός  είναι η γνωσιολογική θεωρία του φιλοσόφου Πύρρωνα, η οποία αρνείται κάθε γνώση, γιατί κατ? αυτόν δεν υπάρχει στην πραγματικότητα ούτε αλήθεια ούτε ψεύδος. Άλλωστε, κατά τη θεωρία αυτήν, όλα τα πράγματα είναι ίσα, όμοια και χωρίς διαφορές και συνεπώς η γνώση μας γι? αυτά δεν μπορεί να  είναι ούτε αληθινή ούτε ψεύτικη. Αντικειμενική   γνώση της φύσης και του κόσμου δε μπορεί να υπάρξει, γιατί οι περιορισμένες και ελαττωματικές αισθήσεις μας δεν είναι δυνατό να συλλάβουν πλήρη και ολοκληρωμένη εικόνα της πραγματικότητας, η οποία πάντα θα μας διαφεύγει.

Οι ορισμοί προέρχονται από το Λεξικό των -ισμών του Γ. Χασιακού,εκδ. Επικαιρότητα http://www.biblionet.gr/book/25063

Γιατί η θέση και η αντίθεση χαρακτηρίζονται ισοσθενείς απόψεις  από τους  σκεπτικούς Αινησίδημο και Αγρίππα, που διατύπωσαν τους «τρόπους»;

Ποια είναι τα επιχειρήματα, οι «τρόποι» των αρχαίων σκεπτικών; Να τους διαβάσετε αναλυτικά στα Κείμενα  που παραθέτει το βιβλίο μας στο τέλος της ενότητας και να εξετάσετε την ισχύ τους.

Ποιος είναι ο πρακτικός προσανατολισμός της θεωρίας των Πυρρωνιστών;

Ποιοι  υιοθέτησαν τη θεωρία του σκεπτικισμού μετά τον Πύρρωνα; Πως διαφοροποιούνται από την αρχική θέση των σκεπτικών οι Ακαδημαϊκοί σκεπτικοί υπό τον Καρνεάδη (213-129 π.Χ.), ηγέτη της Νέας Ακαδημίας;

     Να θυμάστε: Στα τέλη του 2^ου αι. μ.Χ , ο σκεπτικισμός είχε μια τελευταία άνθηση με τους «εμπειρικούς» γιατρούς. Η μεγαλύτερη μορφή σ?αυτήν την περίοδο ήταν ο Σέξτος ο Εμπειρικός, που τα έργα του αποτελούν σήμερα την κυριότερη πηγή για τη γνωριμία μας με την ιστορία του αρχαίου ελληνικού σκεπτικισμού.

Ρενέ Μαγκρίτ, Ξεπατίκωμα 1966. Η αριστερή μορφή μοιάζει να έχει κοπεί από την κουρτίνα, αφήνοντάς μας να δούμε την αμμουδιά και τη θάλασσα. Αυτό, όμως, δεν είναι σωστό, το περίγραμμα στο κόψιμο δεν συμπίπτει απόλυτα με τη μορφή. Όλα είναι απλώς ζωγραφική, δείχνοντάς μας ότι αυτό που βλέπουμε από το οποίο κάθε πίνακας επιλέγει ένα τμήμα, αποτελείται από ένα πυκνό πλέγμα από άπειρα πέπλα.

β.Νεότερες μορφές σκεπτικισμού

 1.Ακραία μεθοδολογική αμφιβολία: υπάρχει κάτι για το οποίο δε μπορώ να αμφιβάλλω;

Διδακτικοί στόχοι ενότητας

 α. Να γνωρίσουμε τη μέθοδο του Ντεκάρτ

 β. Να αξιολογήσουμε τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί, για ν?αποδείξει την ύπαρξη του Θεού, αλλά και να διαπιστώσει τις αδυναμίες της φιλοσοφίας του

 γ. Να προβληματιστούμε σχετικά με τη σχέση σώματος και ψυχής που εισηγείται ο Ντεκάρτ

 δ. Να διατυπώσουμε τις δικές μας σκεπτικιστικές  υποθέσεις, για να διαφανεί αν υπάρχουν βέβαιες πεποιθήσεις που μένουν απρόσβλητες από αυτές.

Διδακτική επισήμανση

Ο νεότερος σκεπτικισμός διαφέρει σ? ένα βασικό σημείο από τον αρχαίο: δεν αρνείται την εμπλοκή του σε φιλοσοφικές αναζητήσεις, όπως ο αρχαίος, αλλά αντίθετα αποτελεί αναπόσπαστο μέρος τους. Σχετίζεται με συγκεκριμένες φιλοσοφικές θεωρίες  και συχνά έχει μεθοδολογικό χαρακτήρα.

Μια απόπειρα προσέγγισης

1. Πως διαφοροποιείται  ο αρχαίος σκεπτικισμός από τις νεότερες μορφές του;

2. Ποιος θεωρείται ο κύριος εκπρόσωπος  του νεότερου ακραίου σκεπτικισμού και ποιοι παράγοντες επηρέασαν τη σκέψη του;

3. Ποια είναι η βασική του αντίληψη και πως έφτασε στη διατύπωσή της; Να αναφέρετε ένα παράδειγμα που να τεκμηριώνει αυτή του τη θέση.

4. Μέσα από ποια  «λογική» φτάνει να απορρίψει  και τις μαθηματικές και λογικές αλήθειες;

5. Ποιος είναι ο ρόλος του «μοχθηρού δαίμονα» κατά τον Ντεκάρτ;

6. Ποια είναι η μοναδική γνώση  που αποδέχεται; Με  ποιο αξίωμα εκφράζεται;

7. Πως προσεγγίζει τις έννοιες της ψυχής και του σώματος;

8. Γιατί καταφεύγει στην αναζήτηση λογικών  αποδείξεων  για την ύπαρξη του Θεού; Ποιο εχέγγυο του προσφέρει αυτή;

9. Να αναπτύξετε την επιχειρηματολογία του, καταστρώνοντας το συλλογισμό του. Τι σκέφτεστε εσείς για το ίδιο θέμα; Είναι θέμα γνώσης ή πίστης; Ή και των δυο μαζί;

10. Πως τοποθετούνται στο θέμα της ύπαρξης του Θεού οι μτγν. φιλόσοφοι;

Θέματα για συζήτηση

Α. Οι καιροί είχαν αλλάξει πολύ. Η κατάκτηση της Ασίας μετατόπισε το κέντρο της βαρύτητας. Η Ελλάδα καταντούσε παράμερη άκρη, ο Πειραιάς έχασε τη σημασία του μπρος στην Αλεξάνδρεια και στα λιμάνια της Συρίας και η χώρα μαράζιαζε. Η κοινωνική ισορροπία ταράχτηκε, το άτομο, ιδιαίτερα τα ελευθέρια επαγγέλματα, νιώθουν να σαλεύει το έδαφος κάτω από τα πόδια τους. Ο λόγιος, ο καλλιτέχνης ο φιλόσοφος δεν είναι πια ο ευκατάστατος αστός, που καλλιεργεί τα γράμματα και την τέχνη σα δημόσιο λειτούργημα...Τα γράμματα έγιναν επάγγελμα που ολοένα λιγότερο χορταίνει τον άνθρωπό του.

Μέσα στη σύγχυση και κάτω από το βάρος της ζωής οι πολιτικές βλέψεις, που είναι το βάθος κάθε φιλοσοφίας, χλωμιάζουν, ο σοφός, ο λόγιος, ο φιλόσοφος ζητεί να σώσει την ψυχική του ισορροπία και ν?ασφαλίσει τη γαλήνη του θυμικού.

Μια άλλη ψυχική τοποθέτηση, που έχει το λόγο της σε απλές ψυχολογικές αφορμές, είναι η αμφιβολία, η άρνηση, λιγότερο ή περισσότερο ριζική, πως δεν μπορούμε να βρούμε μιαν ορισμένη αλήθεια ή γενικά κάθε αλήθεια. Τη στάση αυτή οι Αρχαίοι την ονόμασαν στις διάφορες εποχές με διάφορα ονόματα. Επικράτησε η ονομασία «σκέψις» και μ? αυτή είναι γνωστή στην ιστορία της φιλοσοφίας. Γεννιέται σα φυσική αντίδραση στις υπερβολές του δογματισμού, τον καιρό που άλλες αντιφατικές δοξασίες σκοτίζουν τη διάνοια. Το πνεύμα φαίνεται τότε να μη μπορεί ν? αποφασίσει, γέρνει πότε από τη μια και πότε από την άλλη μεριά και φρονιμότερο νομίζει να κρατηθεί, να μην πει τη γνώμη του. [?] Ο πυρρωνισμός ήταν αντίδραση στο μεταφυσικό δογματισμό των Στωικών. Δεν υπάρχει απόλυτη αλήθεια κι αν υπάρχει, δεν μπορεί να την καταλάβει ο άνθρωπος.

                                                      Εισαγωγή στη Φιλοσοφία Χαράλαμπος Θεοδωρίδης,
 σελ.  41, 119,  Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Ποιες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις γέννησαν τον σκεπτικισμό, σύμφωνα με την πηγή;

Β. Εγκώμιο στην αμφιβολία Μπέρτολτ Μπρεχτ

Ευλογημένη να ?ναι η αμφιβολία ! Σας συμβουλεύω
να τιμάτε χαρούμενα και προσεκτικά εκείνον
που το λόγο σας ξετάζει σαν κάλπικη μονέδα!
Άμποτε νά ?σαστε συνετοί και να μη
δίνετε το λόγο σας με σιγουριά πάρα πολλή [...]

Α, όμορφο που  ?ναι το κούνημα του κεφαλιού
για τις "ατράνταχτες" αλήθειες!
Α, θαρρετή που  ?ναι η φροντίδα του γιατρού
για τον άρρωστο που γιατρεμό δεν έχει!
Μα απ? όλες τις αμφιβολίες ομορφότερη είναι σαν οι φοβισμένοι
αδύναμοι σηκώνουν το κεφάλι και
παύουν να πιστεύουν
στων τυράννων τους τη δύναμη!

Α, με πόσο κόπο καταχτήθηκε κείνο το σοφό αξίωμα!
Πόσες θυσίες κόστισε!
Πόσο δύσκολο στάθηκε να βρεθεί
πως τα πράγματα ήταν έτσι κι όχι αλλιώς!
Με στεναγμό ανακούφισης το  ?γραψε ένας άνθρωπος μια μέρα
στης Γνώσης το βιβλίο.
Καιρό πολύ έμεινε χαραγμένο εκεί μέσα και γενιές ολόκληρες
ζήσανε μαζί του, το  ?βλεπαν σαν αλήθεια αιώνια
κι όσοι το ξέρανε καταφρονούσαν όσους τ?αγνοούσαν.
Μα κάποτε, μια υποψία μπορεί να γεννηθεί, γιατί μια καινούρια
εμπειρία
τραντάζει το ατράνταχτο αξίωμα. Ξυπνάει η αμφιβολία.
Και μιαν άλλη μέρα ένας άλλος άνθρωπος στοχαστικά σβήνει
απ? το βιβλίο της Γνώσης
το αξίωμα με μια μονοκοντυλιά.[...]

Να οι αστόχαστοι που ποτέ δεν αμφιβάλλουν.
Η χώνεψη τους είναι άψογη, και η κρίση τους αλάθευτη.
Δεν πιστεύουν στα γεγονότα, πιστεύουν μόνο στον εαυτό τους.
Αν χρειαστεί, πρέπει αυτούς τα γεγονότα να πιστέψουν.
Είναι απέραντα υπομονετικοί με τον εαυτό τους.
Τα επιχειρήματα τα ακούν με αυτί σπιούνου.

Στους αστόχαστους που ποτέ δεν αμφιβάλλουν
συνταιριάζουν οι στοχαστικοί που ποτέ δεν δρούνε.
Τούτοι αμφιβάλλουν όχι για να πάρουν μιαν απόφαση, αλλά
για να μην πάρουν απόφαση καμιά. Τα κεφάλια τους
τα χρησιμοποιούνε μόνο για να τα κουνάνε. Με σκοτισμένο
πρόσωπο
ειδοποιούν τους επιβάτες των καραβιών που βουλιάζουν,
πως το νερό είν? επικίνδυνο.
Κάτω απ? του δήμιου το μπαλτά
αναρωτιούνται αν δεν είναι άνθρωπος κι αυτός.
Μουρμουρίζουν σκεφτικά
πως " το θέμα δεν έχει ξεκαθαριστεί ακόμα ", και
πηγαίνουνε να πέσουν.
Μοναδική τους δράση, ο δισταγμός.
Αγαπητή τους φράση : " Δεν είναι ακόμα ώριμο για συζήτηση".
Γι' αυτό, αν παινεύεις την αμφιβολία
μην παινέψεις
την αμφιβολία που καταντάει απελπισία!
Τι ωφελεί η αμφιβολία εκείνον
που δε μπορεί ν' αποφασίσει ;
Μπορεί να πράξει λάθος
όποιος δε γυρεύει πολλούς λόγους για να δράσει.
Μα όποιος π ά ρ α  π ο λ λ ο ύ ς γυρεύει

μένει άπραγος την ώρα του κινδύνου.

Λεξιλόγιο

μονέδα, βενετ. λ. moneda: νόμισμα, κέρμα

άμποτε: μακάρι

μπαλτάς: τσεκούρι, είδος μαχαιριού για το κόψιμο του κρέατος

1. Ποια είδη αμφιβολίας καταγράφονται στο ποίημα και σε ποιους τύπους ανθρώπων αντιστοιχούν;

2. Ποια είναι για σας η πιο γόνιμη μορφή της αμφιβολίας και πως αυτή συμβάλλει στην πρόοδο της ανθρωπότητας;

Γ.Διαβάστε και μια ανατρεπτική  εκδοχή του καρτεσιανού αξιώματος, που δίνεται  με ποιητικό λόγο.

Δεν σκέφτομαι άρα υπάρχω

Σε θάλασσα καλοκαιριού που ανάσκελα
Λυμένα πια τα μέλη και ανασαίνοντας
Aλμύρα ήλιου, ολόκληρος
Στο δαχτυλάκι το μικρό της άνωσης
Λιώνει το βάρος του μυαλού
Mε απέραντο πορτοκαλί σκοτάδι που όρμησε
Ως τις κλειδώσεις
Tι εύκολα
Kαθώς αδειάζει κάθε ιδέα
Kι ανάστροφα
Pουφάει την αόρατη ευφροσύνη
του ?να? μην
Ωσπου ολοκάθαρα: «Δεν σκέφτομαι ? άρα υπάρχω»
αστράφτοντας
καρφώθηκε στη σκέψη μου
η σκέψη.

Αντώνη  Φωστιέρη από τη συλλογή «Πολύτιμη λήθη» Εκδόσεις Καστανιώτη, 2003

Δ. Διαβάστε και τα αποσπάσματα, για να κατανοήσετε καλύτερα το φιλοσοφικό στοχασμό  του Ντεκάρτ.

Από το Σωκράτη και τον Πλάτωνα ξεκινάει η παράδοση του ορθού λόγου και μέσω του Αυγουστίνου φτάνει απευθείας στον Ντεκάρτ. Ήταν όλοι τους καθαρόαιμοι ορθολογιστές. Θεωρούσαν την ανθρώπινη λογική ως τη μόνη σίγουρη πηγή της γνώσης. Μετά από μακροχρόνιες σπουδές, ο Ντεκάρτ διαπίστωσε ότι η μεσαιωνική παράδοση δεν ήταν υποχρεωτικά αλάνθαστη. Άρχισε λοιπόν να σκέφτεται από την αρχή τα φιλοσοφικά ερωτήματα, να φιλοσοφεί για δικό του λογαριασμό και με δική του ευθύνη.

Ένα ερώτημα απασχολούσε προπάντων τον Ντεκάρτ: τι μπορούμε να ξέρουμε, το ζήτημα, δηλαδή, της σιγουριάς των ανθρωπίνων γνώσεων. Το δεύτερο μεγάλο ζήτημα που τον ενδιέφερε ήταν η σχέση ψυχής και σώματος...Στο  ζήτημα της σίγουρης γνώσης, πολλοί εκφράζονταν με αμφιβολία κι αβεβαιότητα που άγγιζαν τα όρια του απόλυτου σκεπτικισμού. Είχαν τη γνώμη  ότι ο άνθρωπος θα πρέπει να αποδεχτεί το γεγονός πως δεν μπορεί να ξέρει με σιγουριά απολύτως τίποτα. Ο Ντεκάρτ, όμως, δεν εννοούσε να το παραδεχτεί αυτό. Αν το είχε κάνει, αν είχε σκύψει το κεφάλι, τότε δεν θα ήταν αληθινός φιλόσοφος.

Με τη διατύπωση cogito ergo sum δεν κατανοεί μόνο ότι είναι μια σκεπτόμενη συνείδηση? αντιλαμβάνεται ταυτόχρονα πως αυτή η σκεπτόμενη συνείδηση είναι πολύ πιο πραγματική από τον φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει.

Αναρωτιέται κατόπιν μήπως μπορεί να προχωρήσει με την ίδια σιγουριά και σε άλλες γνώσεις, πέρα από το γεγονός ότι είναι ένα ανθρώπινο πλάσμα. Διαπιστώνει, λοιπόν, ότι έχει μέσα στο μυαλό του  και μια ολοκληρωμένη, σαφή και ξεκάθαρη εικόνα του τέλειου όντος. Την εικόνα αυτή την είχε από πάντα, και για τον Ντεκάρτ, είναι αυτονόητο πως δε γεννήθηκε από το δικό του μυαλό, γιατί η ιδέα ενός τέλειου όντος δεν μπορεί να γεννηθεί στο μυαλό ενός ατελούς όντος. Άρα η ιδέα  αυτή προέρχεται από το ίδιο το τέλειο όν-μ?άλλα λόγια απ?το Θεό. Υπάρχει, επομένως, Θεός.

Ο Ντεκάρτ στηρίζεται στην «εγγύηση του Θεού» και δέχεται ότι αυτό που αναγνωρίζει ως αληθινό η λογική μας (μαθηματικές σχέσεις φυσικού κόσμου) αντιστοιχεί πράγματι σε κάτι αληθινό.

Βρήκε, λοιπόν, ότι σκέφτεται και άρα υπάρχει, ότι υπάρχει Θεός κι ότι υπάρχει και μια εξωτερική πραγματικότητα. Ανάμεσα όμως στην εξωτερική πραγματικότητα και στην πραγματικότητα της σκέψης μας διέκρινε μια ουσιαστική διαφορά. Η αφετηρία του συλλογισμού του είναι η εξής: υπάρχουν δύο διαφορετικές μορφές πραγματικότητας ?ή δύο ουσίες. Η μία είναι η σκέψη ή η ψυχή, η άλλη είναι η έκταση ή η ύλη. Η ψυχή είναι απλά και μόνο σκεπτόμενη συνείδηση, δεν καταλαμβάνει θέση μέσα στο χώρο και γι?αυτό και δεν μπορεί να τεμαχιστεί σε μικρότερα κομμάτια. Η ύλη, αντίθετα, εκτείνεται, καταλαμβάνει χώρο και μπορεί να τεμαχιστεί σε όλο και μικρότερα κομμάτια-δεν μπορεί, όμως, να σκεφτεί. Ο Ντεκάρτ λέει ότι και οι δύο ουσίες προέρχονται από το Θεό, γιατί μόνος ο Θεός υπάρχει ανεξάρτητα από κάτι άλλο. Όσο, όμως, κι αν η σκέψη και η έκταση προέρχονται από το Θεό, εξακολουθούν να είναι δύο ουσίες ανεξάρτητες μεταξύ τους. Η σκέψη είναι ελεύθερη και δεν περιορίζεται σε τίποτε από την ύλη ?και αντίστροφα: ο υλικός κόσμος συνεχίζει το δρόμο του ανεξάρτητα από τη σκέψη.

Η δημιουργία του Θεού, λοιπόν, είναι χωρισμένη στα δύο.

    «Ο κόσμος της Σοφίας» Γκάαρντερ-Γιοστέιν ,Εκδ. Λιβάνη σ.281,283,287,288, 289                 

Ε. Λαμβάνοντας υπόψη το παρακάτω απόσπασμα,  από το Ανθολόγιο των Φιλοσοφικών κειμένων της Γ΄ Γυμνασίου, να προσδιορίσετε τα στοιχεία της ηθικής συμπεριφοράς που συνοδεύουν τη σκεπτική στάση.

Η συνεχής άσκηση της «αταραξίας» είναι μια τεχνική πνευματικής υγιεινής, η οποία θέτει τα θεμέλια για μιαν ανώτερη «αταραξίαν», μιαν αμερόληπτη, ισορροπημένη θέαση του κόσμου [?] Η ηθική αυτή ακολουθεί ως «σκιά» τη σκεπτική απόρριψη κάθε θεωρίας με την αποχή (εποχή) από κάθε κρίση περί της αληθείας· ο Σκεπτικός είναι μετριοπαθής, ανεκτικός, επιεικής απέναντι στη ζωή και τους συνανθρώπους του, οι οποίοι έχουν χαθεί μέσα στις ποικίλες «δογματικές» πλάνες και ζουν μέσα στη δυστυχία ? διότι «δεν είναι τα πράγματα που ταράζουν τους ανθρώπους, αλλά οι απόψεις τους σχετικά με τα πράγματα».

Mario Vegetti, Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας, 10η έκδ., εκδ. Τραυλός, Αθήνα, σελ. 278

ΣΤ. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις 1-3 του σχολικού μας βιβλίου.