1^ο κεφ. 4^η ενότητα: Φιλοσοφία και κοινωνία

Διδακτικοί στόχοι

Να κατανοήσουμε ότι η φιλοσοφία πέρα από την «καθαρή γνώση» και τη θεωρητική περιέργεια είναι, είναι ένα είδος κοινωνικής παρέμβασης, πολιτικής και ηθικής πράξης

Επίσης ότι αποτελεί  συχνά κριτική παρέμβαση στην κοινή γνώμη και την κοινωνική συνείδηση, αναπληρώνοντας το έλλειμμα κριτικής  και ορθολογικότητας στο συλλογικό μας βίο.

Διδακτικές επισημάνσεις (από το βιβλίο του καθηγητή)

Η φιλοσοφία θεωρείται συχνά σαν πολυτέλεια που ξεπερνάει το μόχθο της καθημερινότητας. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ούτε πως η μέγιστη πλειονότητα των ανθρώπων απλώς ζει, έστω κι αν αναλίσκεται ολότελα σε εξαντλητική καταναγκαστική εργασία, που δεν αφήνει περιθώρια για στοχασμό, ούτε ότι η φιλοσοφία είναι μια δραστηριότητα της οποίας η θέση είναι «μετά τη ζωή».

Αν και η φιλοσοφία δε  στάθηκε πολύ στενά  συνδεδεμένη με τη ζωή, αν και η δύναμή της να οργανώνει και να τακτοποιεί τα πράγματα και τα προβλήματα της καθημερινότητας, ο ρυθμιστικός της ρόλος και η λειτουργικότητα της στη ζωή ήταν και είναι πολύ περιορισμένης έκτασης και τέλος, αν και δε μπορεί να περιγράψει και να εξηγήσει τον κόσμο- πολύ περισσότερο βέβαια δε μπορεί να τον αλλάξει- ωστόσο αυτή εξακολουθεί, χιλιάδες χρόνια τώρα, να αναπτύσσεται και κάθε άλλο παρά άχρηστη ή περιττή πολυτέλεια  του ανθρώπινου πνεύματος είναι. 

Η φιλοσοφία είναι ένα είδος καταφυγίου και πηγή παρηγοριάς. Λόγου χάριν, ο Ρωμαίος ύπατος Βοήθιος, καταδικασμένος σε φυλάκιση και θάνατο μετά από μια άδικη κατηγορία, κατέφυγε στη φιλοσοφία και περιμένοντας την εκτέλεσή του έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο Σχετικά με την παραμυθία της Φιλοσοφίας.

Η Φιλοσοφία παρηγορεί τον Ρωμαίο φιλόσοφο, Βοήθιο

http://www.biblionet.gr/book/72645/Boethius,_Anicius_Manlius_Torquatus_Severinus

Παρόλο που η πρώτη υποενότητα της ενότητας αυτής έχει αφαιρεθεί από την διδακτέα και εξεταστέα ύλη, είναι αναγκαίο  να θυμηθούμε την  πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου και των δεσμωτών, για να κατανοήσουμε τη χρησιμότητα της φιλοσοφίας και το ρόλο των φιλοσόφων στον κόσμο.

Μέσα από αυτήν λοιπόν  την παραστατική απεικόνιση ο Πλάτων   μας δίνει την πορεία του ανθρώπου,  ο οποίος προχωρεί  για να γνωρίσει την αλήθεια της ύπαρξης. Μέσα σε μια   σπηλιά βρίσκονται κάποιοι άνθρωποι, που είναι δεμένοι με την πλάτη προς την έξοδό της και βλέπουν μπροστά τους να προβάλλονται  μόνο οι σκιές  των αντικειμένων που κινούνται πίσω τους. Αν ελευθερώνονταν από τα δεσμά τους,  θα μπορούσαν να δουν τα ίδια πράγματα στη λάμψη της φωτιάς. Αν βγουν από τη σπηλιά και βρεθούν   μέσα στη φωτεινή μέρα,  θα δουν τα πράγματα στο φως του ήλιου. Η θέαση του ίδιου του φωτός, σαν σύμβολο  του υψηλού, ταυτίζεται με την ιδέα του αγαθού. Όταν γυρίσουν φωτισμένοι στη σπηλιά, καθώς έχουν αποκαταστήσει την πραγματική εικόνα του κόσμου, επιδρούν και πάνω στους άλλους με τη γνώση τους. Αυτή η επιστροφή αποτελεί σκληρό καθήκον και αντιστοιχεί στην ηθική αναγκαιότητα, που αναγκάζει το φιλόσοφο  να περάσει από την ευτυχία του θεωρητικού  βίου στον ενεργητικό βίο της πολιτειακής ζωής. Βέβαια, η επιστροφή είναι συνήθως οδυνηρή  αφού η πλειοψηφία δε μπορεί κατά τον Πλάτωνα να δει και να αποδεχθεί την αλήθεια  και βρίσκεται σε άγνοια  και πλάνη.

2. Η χρησιμότητα της φιλοσοφίας

1. Ποια είναι τα οφέλη από την ενασχόληση  με φιλοσοφικά ερωτήματα;

• ενεργοποίηση ενδιαφέροντος  για θεωρητικές αναζητήσεις
• αποφυγή εννοιολογικών συγχύσεων  (συχνά σκόπιμων)
• αναζήτηση δυνατών απαντήσεων στα θεμελιώδη  ερωτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης
• συνειδητοποίηση των ορίων της γνώσης
• διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης-εικόνας για τον άνθρωπο και τον κόσμο
• χαρά καθαρής διανοητικής έρευνας ? μία διαφορετική θέαση της καθημερινότητας

2. Ποια είναι η πρακτική σημασία της μελέτης της φιλοσοφίας και η συμβολή της στην προσωπική ανάπτυξη του ατόμου και στην κοινωνική πρόοδο;

Η επίμονη άσκηση στην επιχειρηματολογία

• οξύνει την κριτική ικανότητα
• προστατεύει από λογικά σφάλματα
• προσφέρει τη δυνατότητα ελέγχου και διόρθωσης προκαταλήψεων

Η φιλοσοφία

• πλαταίνει και βαθαίνει τον  διανοητικό μας ορίζοντα
• φέρνει στην επιφάνεια  θεωρητικές και πρακτικές δυνατότητες(με πολλαπλά οφέλη στο  χώρο της επιστήμης)
• Στο χώρο των νομικών και πολιτικών συζητήσεων κυοφορεί την εξέλιξη των κοινωνικών θεσμών
• ιδέες ανθρώπινων δικαιωμάτων και κοινωνικού συμβολαίου (Διαφωτισμός-Ρουσσώ, Λοκ, Βολταίρος))
• αντιπαράθεση φιλοσόφων με την πολιτική εξουσία (Ράσελ, Σαρτρ, Μαρκούζε)
• Σημαντική βοήθεια  στην προσωπική μας  ζωή Να φέρετε μερικά παραδείγματα.

Κείμενα για συζήτηση

Α.«Αφού διαλύθηκαν τα σύννεφα της θλίψης, είδα τον ουρανό και ξαναβρήκα τον εαυτό μου, για να γνωρίσω την όψη του γιατρού μου (σ.σ.: γιατρός του ήταν η φιλοσοφία). Μόλις λοιπόν έστρεψα σε αυτήν τα μάτια μου και στύλωσα σε αυτήν το βλέμμα μου, βλέπω την τροφό μου, που στο σπίτι της σύχναζα από νέος, τη Φιλοσοφία. ?Και γιατί?, είπα, ?εσύ σ? αυτή τη μοναξιά της εξορίας μου, δασκάλα όλων των αρετών, ήρθες κατεβαίνοντας από την ουράνια πύλη; Ή για να βασανίζεσαι κι εσύ μαζί μου, ένοχη εξαιτίας συκοφαντών;??Τάχα?, είπε εκείνη, ?εσένα, μαθητή μου, θα σε εγκατέλειπα και το φορτίο που σήκωσες εσύ εξαιτίας του φθόνου προς το όνομά μου δε θα μοιραζόμουν μαζί σου, συμμέτοχος στον κόπο σου; Κι όμως δεν ήταν όσιο για τη Φιλοσοφία ν? αφήσει ασυντρόφευτη την πορεία του αθώου· θα φοβόμουν δηλαδή μήπως κατηγορηθώ και θα τρόμαζα λες και μου συνέβη κάτι καινούργιο; Γιατί, τώρα, για πρώτη φορά νομίζεις ότι η σοφία παρασύρεται σε κινδύνους από ανθρώπους φαύλου ήθους; Μήπως και στους αρχαίους, πριν από την εποχή του Πλάτωνά μου, καιρούς δεν αγωνιστήκαμε με την αναίδεια της μωρίας και, όσο ο ίδιος ζούσε, ο δάσκαλός του ο Σωκράτης δεν κέρδισε τη νίκη του άδικου θανάτου με τη συμπαράστασή μου?;»

(Βοήθιος, 6 ΙΙΙ, λ. Παραμυθία της φιλοσοφίας, εισαγωγή-μετάφραση-σχόλια

Αντώνης Σακελλαρίου, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1997

1.Ποια λειτουργία της φιλοσοφίας προβάλλεται στο απόσπασμα;

2. Πως αισθητοποιείται (με ποιους εκφραστικούς τρόπους) η παρουσία της στο πλευρό του  Βοήθιου;

Β. ?Η φιλοσοφία είναι εκείνη που μας διδάσκει να ζούμε?, γράφει ο Μονταίν. Αυτό σημαίνει λοιπόν ότι δεν ξέρουμε; Ακριβώς: επειδή δεν είμαστε σοφοί έχουμε ανάγκη να φιλοσοφούμε! Ας θυμηθούμε τον Αραγκόν: ? Ώσπου να μάθουμε να ζούμε, είναι ήδη πολύ αργά??· μια παραπλήσια ιδέα εξέφραζε και ο Μονταίν (?Μας μαθαίνουν να ζούμε, όταν πια η ζωή έχει περάσει?)Γιατί να περιμένουμε για να φιλοσοφήσουμε, ενώ η ζωή δεν περιμένει;

?Εκατό μαθητές κόλλησαν σύφιλη?, έγραφε με πικρία ο Μονταίν,?πριν καν φτάσουν στο μάθημα της εγκράτειας του Αριστοτέλη? Έχει μήπως σχέση η σύφιλη με τη φιλοσοφία; Όχι, βέβαια, σε ό,τι αφορά τη θεραπεία ή την πρόληψη. Έχει σχέση όμως με αυτήν η σεξουαλικότητα, η προνοητικότητα, η ευχαρίστηση, ο θάνατος? Πώς θα μπορούσαν να επαρκούν η ιατρική ή τα προφυλακτικά μέσα; Πώς θα μπορούσαν να υποκαταστήσουν τη σοφία;? ?Δεν πεθαίνεις απ? αυτό που είσαι άρρωστος?, διαβάζουμε κάπου αλλού στα Δοκίμια, ?πεθαίνεις απ? αυτό που σε καθιστά ζωντανό?. Πρέπει λοιπόν να μάθουμε να πεθαίνουμε, να μάθουμε να ζούμε, κι αυτό ακριβώς είναι η φιλοσοφία. ?Έχουμε μεγάλο άδικο να την περιγράφουμε?,συνεχίζει ο Μονταίν, ?σαν κάτι απρόσιτο για τα παιδιά και μ? ένα συνοφρυωμένο, κατσουφιασμένο και τρομερό πρόσωπο. Ποιος μου τη μασκάρεψε μ? αυτό το ψεύτικο, ωχρό και αποκρουστικό προσωπείο; ?.

(Αντρέ Κοντ-Σπόνβιλ, Καθρέφτες φιλοσοφίας, μτφρ. Μ. Φιλίππου, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2003, Προλεγόμενα και σ. 162 κ.εξ.)

1. Ποια βασική λειτουργία αποδίδει στη φιλοσοφία ο Μονταίν; Συμφωνείτε με την άποψή του;

2. Θα βοηθούσε, κατά τη γνώμη σας, και με ποιο τρόπο τους νέους σήμερα στην αντιμετώπιση των προβλημάτων τους;

Όταν η τέχνη αποκαλύπτει...

Χόπερ Γαλάζια βραδιά

Τι «διαβάζετε» στα πρόσωπα αυτών των ανθρώπων, σ? έναν πίνακα που φιλοτεχνήθηκε το 1914, χρονιά έκρηξης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου;

Πρόταση για διάβασμα