ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΚΛΑΔΟΙ  ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

Διδακτικοί στόχοι

Να κατανοήσουμε την ιδιοτυπία της φιλοσοφίας σε σχέση με την επιστήμη και να αναρωτηθούμε για τη δυνατότητα ή την αναγκαιότητα της ύπαρξής της.

Να κατανοήσουμε τη διαφορά της φιλοσοφίας από τις επιστήμες κυρίως ως προς τον «ανοιχτό» χαρακτήρα των ερωτημάτων και τη γενικότητα των απαντήσεών της.

1. Βασικοί κλάδοι της φιλοσοφίας

Η ευρύτητα και η ποικιλία των φιλοσοφικών ερωτημάτων   απαιτούν συστηματική διερεύνηση  και κυρίως ταξινόμηση, κατηγοριοποίηση, ένταξη των ερωτημάτων σε κατηγορίες για να πετύχουμε την καλύτερη δυνατή προσέγγιση. Έτσι διακρίνουμε τους εξής κλάδους της φιλοσοφίας:

Γνωσιολογία: Είναι ο κλάδος που πραγματεύεται ερωτήματα σχετικά με τη γνώση ( υφή, πηγές, όρια, μέθοδοι απόκτησης)

 Οντολογία: Αντικείμενο της είναι η βαθύτερη ουσία, η υφή της πραγματικότητας, η έρευνα, η αναζήτηση για το τι πραγματικά υπάρχει.  Η ουσία όμως των πραγμάτων δεν είναι φανερή, βρίσκεται ?ν κρυπτ? κατά τον Δημόκριτο, γι? αυτό η οντολογία ονομάζεται και μεταφυσική. Θέστε μερικά οντολογικά ερωτήματα.

 Πρακτική φιλοσοφία: Θέτει ερωτήματα σχετικά με τις πράξεις των ανθρώπων, αναζητά τις αρχές που κατευθύνουν τη δράση μας. Και επειδή ένα σύστημα αξιών καθοδηγεί τον καθένα μας, ονομάζεται και αξιολογία.

Διακρίνεται επίσης σε επιμέρους κλάδους: την ηθική  φιλοσοφία, την πολιτική και την αισθητική. Ποιο,νομίζετε, πως είναι το αντικείμενό τους και τι ερωτήματα θέτουν;

Λογική: Προβληματίζεται πάνω στους νόμους της ανθρώπινης νόησης, της σκέψης. Για άλλους κλάδος της φιλοσοφίας και για άλλους όργανο της ορθής νόησης και των επιστημών. Ποιο περιεχόμενο δίνουμε εμείς στην καθημερινή μας ζωή στον όρο λογική;

2. Επιχειρήματα

Τι είναι το επιχείρημα; Πρόκειται για ένα σύνολο προτάσεων- προκείμενες- που επιτρέπει να οδηγηθούμε λογικά  σε μια άλλη πρόταση- το συμπέρασμα.

Πως εξασφαλίζεται η εγκυρότητα των επιχειρημάτων;

Εξετάζουμε πάντα, αν οι προκείμενες με λογική αναγκαιότητα οδηγούν  σε ένα βέβαιο  συμπέρασμα, ελέγχουμε κατόπιν αν οι προκείμενες και το συμπέρασμα ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και έτσι δεχόμαστε την ορθότητα του επιχειρήματος.

Στη φιλοσοφία, στηρίζουμε τις απόψεις μας σε αδιάσειστα αποδεικτικά στοιχεία, γιατί αυτές δεν προέρχονται συνήθως από το χώρο των επιστημών, που προσφέρει μια έτοιμη τεκμηρίωση, αλλά αντλούμε από τις πεποιθήσεις του κοινού νου.

2. Φιλοσοφία και επιστήμες

Διδακτική επισήμανση (από το βιβλίο του καθηγητή)

          Σύμφωνα με την άποψη του Αλτουσέρ, Γάλλου φιλοσόφου, η φιλοσοφία αρχίζει εκεί που τελειώνει η επιστήμη, αποτελώντας ένα είδος περιφερειακής ζώνης γύρω της. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, η φιλοσοφία του Πλάτωνα στην αρχαία Ελλάδα  μπορεί να κατανοηθεί ως αποτέλεσμα της θεμελίωσης των μαθηματικών από το Θαλή, η φιλοσοφία του Ντεκάρτ στα νεότερα χρόνια ως αποτέλεσμα της θεμελίωσης της φυσικής  από το Γαλιλαίο και ο διαλεκτικός υλισμός στη σύγχρονη εποχή ως αποτέλεσμα της θεμελίωσης της θεωρίας του Μαρξ. Μετά από κάθε «μεγάλη» επιστήμη έρχεται και μια μεγάλη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία , όπως υποστηρίζει ο Αλτουσέρ, έρχεται «κατόπιν εορτής». Το έργο της είναι να επεξεργάζεται, να αναλύει και να ξεκαθαρίζει τις επιστημονικές προτάσεις και θεωρίες, έτσι που να οδηγεί το νήμα της γνώσης πέρα από τις επιστήμες. Η άποψη αυτή δεν εξαντλεί τη φύση της φιλοσοφικής δραστηριότητας. Οι φιλοσοφικές ιδέες διαγράφουν αμφίδρομη πορεία από και προς την επιστήμη. Επίσης, είναι ανοιχτές στη λογοτεχνία και άλλες μορφές κουλτούρας, στην πολιτική, στη θρησκεία και στη λαϊκή σοφία.

Κοινή αρχή-απόσχιση επιστημών-συμπόρευση παρά τις διαφορές.

Η φιλοσοφία διαφέρει από τις επιστήμες ως προς:

α. το ερευνητικό της πεδίο, που είναι ευρύτερο και γενικότερο (Η επιστήμη ερευνά την αντικειμενική πραγματικότητα ως κάτι που πράγματι υπάρχει. Η φιλοσοφία, αντίθετα, προβληματίζεται, αφενός για το αν υπάρχει αυτή η πραγματικότητα και αφετέρου για το αν αυτή δίνει κάποιο νόημα και ποιο στη ζωή του ανθρώπου).

β. τη βαρύτητα των εννοιολογικών  διερευνήσεων

γ. την επιδίωξη για βαθύτερη αιτιολόγηση βασικών, καθημερινών και επιστημονικών πεποιθήσεων

δ. τη σημασία (αξία)  για τη νοηματοδότηση του βίου μας.

Η φιλοσοφία έρχεται πριν και μετά, στέκει πάνω και κάτω από τις επιστήμες, γιατί:

α. Είναι αρωγός στη θεμελίωση των αρχών τους, τον ακριβή προσδιορισμό των εννοιών τους και την οργάνωση των μεθόδων τους.

β. Οι επιστήμες ακολουθούν πορεία γραμμική, η φιλοσοφία όμως κυκλική. Τα ερωτήματά  της είναι πάντα ανοικτά, οι θεωρίες της, όσο παλιές κι αν είναι, είναι πάντα ζωντανές και δεν αδιαφορεί ποτέ για τις επιστημονικές εξελίξεις.Κατόπιν, επικουρεί στη σύνοψη και ερμηνεία των πορισμάτων της επιστημονικής έρευνας.

Με μια άλλη θεώρηση: η επιστήμη ασχολείται με αυτό που υπάρχει, το είναι  και με το πώς αυτό φανερώνεται στις αισθήσεις μας, το φαίνεσθαι, προσπαθώντας να ερμηνεύσει τη μεταξύ τους σχέση, ώστε να καταλήξει σε πορίσματα, επιστημονικές θέσεις. Η  φιλοσοφία όμως δεν ασχολείται με το είναι αλλά με τη σχέση ανάμεσα σ? αυτό και το νοείται. Δε στρέφεται δηλαδή στο τι και στο γιατί, αλλά στο πως συλλαμβάνει η νόησή μας αυτό που υπάρχει και ποια σημασία έχει και πως μας επηρεάζει αυτό που υπάρχει.

Διάλογος με την τέχνη

      Τι υποθέτετε πως σκέφτονται τα πρόσωπα στους πίνακες του Χόπερ (1882-1967); Παίζει κάποιο ρόλο  σ?αυτό ο σκηνικός χώρος; Ειδικά για τον πίνακα «Διάλειμμα», δείτε εδώ: http://www.biblionet.gr/book/163027/Ibsen,

Κείμενα

1. Ποια ανάγκη, που είναι έργο της φιλοσοφίας, τονίζει ο Λοκ  για την ουσιαστική  κατανόηση και πρόσληψη της γνώσης;

2. Ποιες διαφορές ανάμεσα στην επιστήμη και τη φιλοσοφία επισημαίνονται από τον  Φ. Σαμπατέρ στο έργο του  «Οι ερωτήσεις της ζωής»; Πως βοηθάει η δεύτερη στη διαμόρφωση μιας καθολικής θέασης του κόσμου και της ύπαρξής μας;

3. Ο Βιτγκεστάιν, φιλόσοφος της γλώσσας και της λογικής, αποδίδει στη φιλοσοφία χαρακτηριστικά που της προσδίδουν έναν δυναμικό και καίριο ρόλο  στη ζωή μας. Διαπιστώνετε την παρουσία τους στην καθημερινότητά μας;

4. Να απαντήσετε στις ερωτήσεις του βιβλίου.

5. Αφού διαβάσετε το σονέτο του Παλαμά, να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

 Ποια φιλοσοφική θεωρία αποτυπώνεται στον πρώτο στίχο του σονέτου και πότε τοποθετείται αυτή;

Πως χαρακτηρίζονταν οι φιλόσοφοι της εποχής εκείνης;

Ποια επιστήμη προέκυψε από τα φιλοσοφικά τους ερωτήματα;

[Πατρίδες! αέρας, γη...] Κωστή Παλαμά

Πατρίδες! Αέρας, γη, νερό, φωτιά! Στοιχεία
αχάλαστα, και αρχή και τέλος των πλασμάτων,
σα θα περάσω στη γαλήνη των μνημάτων,
θα σας ξαναβρώ, πρώτη και στερνή ευτυχία!

Αέρας μέσα μου ο λαός των ονειράτων
στον αέρα θα πάει· θα πάει στην αιωνία
φωτιά, φωτιά κι ο λογισμός μου, τη μανία
των παθών μου θα πάρ' η λύσσα των κυμάτων.

Το χωματόπλαστο κορμί χώμα και κείνο
αέρας, γη, νερό, φωτιά θα ξαναγίνω,
κι απ' των ονείρων τον αέρα, κι απ' την πύρα

του λογισμού, κι από τη σάρκα τη λιωμένη,
κι απ' των παθών τη θάλασσα πάντα θα βγαίνει
ήχου πνοή, παράπονο, σαν από λύρα.

6. Καμμιά επιστήμη δεν έχει αυτάρκεια.

Κάθε ειδική επιστήμη ολοκληρώνεται πέρα από τον εαυτό της? εκτείνεται πέρα από ό,τι νομίζεται, πως είναι ο κύκλος της, στον κύκλο της φιλοσοφίας. Κάθε ειδική επιστήμη τελειούται γινόμενη φιλοσοφία.

Δεν υπάρχουν σύνορα μεταξύ ειδικής επιστήμης και φιλοσοφίας. Η μετάβαση γίνεται με αναβαθμούς. Και για μερικούς από τους αναβαθμούς αυτούς είναι αδύνατο να πης, πως ανήκουν ή στη φιλοσοφία ή στην ειδική επιστήμη.

Μόνο ένα όριο υπάρχει σαφές: η φιλοσοφία περιορίζεται εκεί όπου οι κρίσεις έχουν απόλυτη αναγκαιότητα και δεν είναι εξαρτημένες από τη μεταβλητότητα των εμπειρικών δεδομένων. Η φιλοσοφία υπάρχει εκεί, όπου το αντικείμενο είναι, όχι πράγμα ή γεγονός, αλλ? ιδέα.

 Κων. Τσάτσου Αφορισμοί και διαλογισμοί, Εκδ.Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1970,σ. 37-38

Σημ. Στο κείμενο τηρήθηκε η ορθογραφία του συγγραφέα.

1. Να συσχετίσετε την άποψη του Κ.Τσάτσου για τη σχέση φιλοσοφίας-επιστήμης με αυτήν του Βιτγκενστάιν, που παρατίθεται στο σχολικό μας βιβλίο.