«Το φύλλο» Βασίλη Βασιλικού
Γνωριμία με το συγγραφέα
Βιογραφικό Σημείωμα
Κριτικές για την τριλογία του Βασιλικού, Το φύλλο, Το πηγάδι, Τ? αγγέλιασμα
Ο Βασιλικός[?] έδωσε το 1961 το πιο ώριμο έργο του, μια τριλογία, που αποτελεί ένα φτάσιμο, αλλά μαζί και όριο για ολόκληρη τη μεταπολεμική μας πεζογραφία: τα τρία βιβλία της τριλογίας είναι οι τρεις φάσεις του ίδιου κεντρικού θέματος, ο μύθος και τα πρόσωπα, σε κάθε βιβλίο διαφορετικά, συγκλίνουν όμως στον ίδιο φανερό, αλλά και όχι τόσο εύκολα αποκρυπτογραφούμενο συμβολισμό. Το φύλλο, που θεριεύει υπερφυσικά μέσα στο μπετόν της πολυκατοικίας, καταστρέφει την ομαλή λειτουργία της και τσακίζεται από τους επαναστατημένους ενοίκους. Το πηγάδι, γύρω από το οποίο συζητούν ένας νέος μορφωμένος και μια υπηρέτρια για το πώς θα αντλήσουν το νερό, και που βρίσκεται στο τέλος στερεμένο, με όλα τα παραπληρωματικά υπερφυσικά και απίθανα που πυκνώνουν τη ζοφερή ατμόσφαιρα του αδιεξόδου. Η κωμική τέλος αυτή Σ.Ε.Α.Ο. (Σχολή Εφέδρων Αγγέλων Ουρανού), που περιγράφεται με κέφι και μαύρο χιούμορ στο τελευταίο βιβλίο ?αποτελούν βέβαια σύμβολα, είναι όμως αυτά σύμβολα για το ίδιο πάντοτε πράγμα, για τις διαφορετικές απόψεις του ίδιου, ή για πράγματα κάθε φορά διαφορετικά; Ο Βασιλικός εξέφρασε με καινούρια, μοντέρνα γλώσσα, μια γλώσσα πυκνή και πολυκύμαντη, τη διάλυση, τη σύγχυση, την απογοήτευση, τη διαμαρτυρία, τη φυγή ?ό,τι χαρακτηρίζει και ό,τι αποτελεί την τέταρτη διάσταση της αινιγματικής εποχής του.
Λ. Πολίτης, Ιστορία Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1980 σελ. 357-358
Εδώ η εξανάσταση του νέου ανθρώπου μπροστά στη συμβατική καθημερινότητα, στη συρροή των συνυφασμένων με τη ζωή μας προβλημάτων και στον άλογο καταναγκασμό του ατόμου βρίσκει την πληρέστερη έκφρασή της μέσα από σύμβολα που έχουν στο υποσυνείδητό μας ισχυρή ανταπόκριση. Ο παραλογισμός της ύπαρξης δίνεται με παράλογους μύθους που όμως χάρις στην πλαστική ικανότητα του συγγραφέα κατορθώνουν να πείθουν για τη μυθιστορηματική «πραγματική» τους υπόσταση?
Αλ. Κοτζιάς, Μεταπολεμικοί πεζογράφοι, Κέδρος, Αθήνα 1982 σελ. 221
? Τα όρια του φανταστικού και του πραγματικού, συνειδητά συγχέονται στο Φύλλο. Η αίσθηση της μόνωσης, αλλά και η πεποίθηση ότι ο διάλογος που θα τον απελευθέρωνε από τα δεσμά της, είναι αδύνατος με τους ανθρώπους, αναγκάζει τον ήρωά μας να ζητήσει τη συντροφιά ενός φυτού, που δε θα του προσφέρει τη διέξοδο που αναζητάει, αλλά και θα γίνει «τιμωρός» των γύρω του, του περιβάλλοντος, στην ασημαντότητα, την ποταπότητα και τη μακαριότητα του οποίου βλέπει την αιτία του κακού.
Β. Βαρίκας, Κριτική για Το Φύλλο, εφ. Το Βήμα,30-4-1961
Πίνακας Γιάννη Τσαρούχη
Ερμηνευτική προσέγγιση
1. Να εντοπίσετε τον τόπο, το χρόνο και τα πρόσωπα της ιστορίας.
2. Γιατί ο συγγραφέας κρατά στην ανωνυμία τον ήρωά του; Μπορεί ο νέος αυτός να εκπροσωπεί τους νέους της μεταπολεμικής γενιάς και τα προβλήματα που αυτοί αντιμετωπίζουν;
3. Πως διαγράφεται η σχέση των γονιών, ιδιαίτερα του πατέρα με το γιο του στο απόσπασμα;
4. Ποιος είναι ο συμβολισμός του φύλλου και της πολυκατοικίας στο αφήγημά μας; Να αποδείξετε τον συμβολικό-αλληγορικό χαρακτήρα του αφηγήματος.
5. Πως εξηγείτε την επιμονή του πατέρα στην ονοματοδοσία του φύλλου; Θεωρείτε αναγκαίο να λέμε τα πράγματα με τ? όνομά τους; Να λάβετε υπόψην τη ρήση του κυνικού φιλοσόφου, Αντισθένη: Αρχή Σοφίας ονομάτων επίσκεψις.
6. Τι υποδηλώνει η ονομασία αλλόφυλλο που τελικά υιοθέτησε ο νέος για το φυτό του;
7. Ποιες ανθρώπινες ιδιότητες αποδίδει στο φύλλο ο ήρωας;
8. Να εντοπίσετε σημεία στα οποία φαίνεται να κυριαρχεί το παράλογο-εξωλογικό στοιχείο. Ποια στοιχεία συμβάλλουν στη δημιουργία ενός κλίματος μυστηρίου που αγγίζει τα όρια του παραλογισμού και εμπλέκει το κοινό και καθημερινό με το αφύσικο, το τερατώδες;
9. «Μόνο όταν αρχίζεις, φαίνεται, ν?αποκτάς κάτι δικό σου, βλέπεις τι δεν σου ανήκει πραγματικά», είπε. Να συσχετίσετε τη φράση αυτή με το απόσπασμα από το «Μικρό Πρίγκηπα» του Σαιντ Εξυπερί.
Πήγαινε να δεις τα τριαντάφυλλα», είπε η αλεπού...
Ο μικρός πρίγκιπας έφυγε να δει ακόμη μια φορά τα τριαντάφυλλα. «Δε μοιάζετε καθόλου με το δικό μου τριαντάφυλλο», είπε... «Είστε όμορφα, αλλά κενά... Αν κάποιος τυχαίος περαστικός έβλεπε το τριαντάφυλλό μου, θα νόμιζε ότι σας μοιάζει. Εκείνο όμως είναι πολύ πιο σημαντικό από όλα σας, γιατί είναι το τριαντάφυλλο που έχω εγώ ποτίσει. Γιατί είναι το λουλούδι που προστάτεψα. Γιατί έχω σκοτώσει τα σκουλήκια του, γιατί είναι το τριαντάφυλλο που έχω ακούσει να παραπονιέται, να καμαρώνει ή να σιωπά. Γιατί είναι το τριαντάφυλλό μου το καλύτερο απ' όλα. «Βλέπεις μόνο με την καρδιά» είπε η αλεπού...
10. Να σχολιάσετε σύντομα τη φράση: Με τι λόγια, άφθαρτα από την καθημερινή συνάφεια να του εκδήλωνε την ευγνωμοσύνη του; και να την συσχετίσετε με το καβαφικό ποίημα ΄Οσο μπορείς.
Κι αν δεν μπορείς να κάμεις την ζωή σου όπως την θέλεις, τούτο προσπάθησε τουλάχιστον όσο μπορείς: μην την εξευτελίζεις μες στην πολλή συνάφεια του κόσμου, μες στες πολλές κινήσεις κι ομιλίες. Μην την εξευτελίζεις πηαίνοντάς την, γυρίζοντας συχνά κ' εκθέτοντάς την στων σχέσεων και των συναναστροφών την καθημερινήν ανοησία, ως που να γίνει σα μια ξένη φορτική.
11. Να παρακολουθήσετε τη σχέση του ήρωα με το φύλλο από την αρχή ως το τέλος του αποσπάσματος και να αναφερθείτε στη λειτουργία της, την επίδραση στην ψυχή του και την καθημερινή του διάθεση, την κλιμάκωση δηλαδή των συναισθημάτων του, λαμβάνοντας υπόψη και την προέλευσή του.
12. Σκεφτείτε σε ποιες περιπτώσεις οι άνθρωποι δένονται ?κάποιες φορές και αρρωστημένα- μ?ένα φυτό ή συχνότερα ζώο. Είναι πάντα αυτή η λύση στα αδιέξοδα που ταλανίζουν έναν άνθρωπο;
13. Το δωμάτιο του νεαρού φοιτητή μετατρέπεται με την παρουσία του φυτού σ?ένα πεδίο μάχης. Ποιοι πολεμούν σ?αυτό και πως εξελίσσεται η μάχη; Πως θα ερμηνεύατε εσείς την αντιπαλότητα του φυτού ιδιαίτερα με τα έπιπλα; Ποιο είναι το αποτέλεσμα και τι συμβολίζει αυτή η αναμέτρηση;
14. Ποιος είναι για σας ο πρωταγωνιστής στο απόσπασμα; Ο νέος ή το φύλλο;
15. Να αναγνωρίσετε τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας και να εντοπίσετε το κυρίαρχο κάνοντας αναφορά στη λειτουργία του.
16. Με βάση τις κριτικές που διαβάσατε και το απόσπασμά μας να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά της γραφής του Β. Βασιλικού.
Παράλληλα κείμενα
Α. Γιώργου Ιωάννου, «Ο φύκος»
Μολονότι είχα δημοσιεύσει ότι δε θα γιορτάσω, κάποιος φίλος θεώρησε καλό να μου στείλει πρόπερσι τη μέρα της γιορτής μου έναν φύκο. Αντιπαθώ τις γιορτές και τα δώρα γι? αυτό δέχτηκε όχι χωρίς κάποια στεναχώρια για τη γλάστρα. Αργότερα όμως κοιτάζοντας με προσοχή το φυτό πήρα να ξεχνιέμαι και να σιγοαλλάζω διάθεση. Ήταν ένα είδος φύκου καλύτερο, οπωσδήποτε, απ? τα συνηθισμένα? Με φύλλα πιο πλατιά, πιο νευρώδη και πιο σκούρα, με κορμό ίσιο και δυνατό και γενικά με γραμμές υποβλητικά ευχάριστες. Πήρα το σοβαρό φυτό και χωρίς δισταγμό, αντί να το βάλω στη βεράντα μαζί με τ? άλλα, το πήγα στο δωμάτιό μου. Όταν γύρισα τις πρωινές ώρες, είχα φυσικά ξεχάσει το φυτό, μετά από τόσα και τόσα που είχαν μεσολαβήσει, μα κατά το απόγευμα μόλις κάθισα στο τραπεζάκι μου να συγκεντρωθώ κι έπεσαν τα μάτια μου στον ατάραχο φύκο, μια δύναμη, καρτερικότητα μάλλον, ένιωσα να εκπορεύεται αποκεί και να με γαληνεύει. Σηκώθηκα, τον πότισα λίγο, καθάρισα μ? ένα πανί μαλακό τα φύλλα και το τσουτσουνάκι του κι ύστερα στρέφοντας απάνω του το φως τον εξέτασα παντού με τον μεγεθυντικό φακό μου, που τον έχω για να βλέπω και να ξαναβλέπω λεπτομερειακά αγαπημένες φωτογραφίες. Ήταν άψογος, χωρίς ίχνος αρρώστιας ή τραυματισμού πουθενά. Θαρρείς και είχε φυτρώσει μεμιάς εκείνη τη στιγμή. Ικανοποιήθηκα. Όμως αμέσως σχεδόν μελαγχόλησα, όταν σκέφτηκα πως ήταν κι αυτός ένα φυτό του ανθοπωλείου, ψεύτικο σχεδόν, που αναπτύχθηκε έτσι με διάφορες ουσίες χημικές και τώρα που θα τις έχανε, θα έπαιρνε κι αυτό, όπως συνήθως, να χαλάει. Πάντως, εγώ εξακουλούθησα και τις επόμενες μέρες να το λιγοποτίζω και να το γυαλίζω, όχι χωρίς ανησυχία σοβαρή. Όταν όμως είδα ένα πρωί σκισμένη και πεσμένη τη φλούδα απ? την πιπεριά του και μισοξετυλιγμένο ένα ωραιότατο λαδοπράσινο φύλλο, ησύχασα απολύτως κι άρχισα πλέον να κάνω μακροχρόνια σχέδια για το μέλλον. Στο μεταξύ η άνοιξη προχωρούσε ραγδαία κι αυτός, κάθε βδομάδα σχεδόν, πετούσε κι από ένα νέο φύλλο, ολοένα πιο μεγάλο και πιο γυαλιστερό. Ξεθάρρεψα. Τον έβγαλα στο μπαλκόνι να τον δει λίγο η ήλιος και να μη γίνει σαν το αφεντικό του ανήλιαγος κι αυτός. Δεν πρόσεξα όμως, κι ένα βράδυ που φύσηξε Βαρδάρης, η γαζία γέρνοντας του καταξέσκισε δυο τρία απ? τα ωραιότερα φύλλα του. Ανέκαθεν αντιπαθούσα τις γαζίες για την πρόστυχη ομορφιά τους, που όμως όπως είναι φυσικό έχει βρει τόση ανταπόκριση. Τις φοβόμουν μάλιστα και λίγο, από τότε που μικρόν μου είχαν πει πως στα λουλούδια τους μαζεύονται μικρόβια της φθίσης. Τη φορά όμως αυτή έγινα έξω φρενών. Αν ήταν αποκλειστικά δική μου, θα την έδινα αμέσως σε κείνους που από καιρό επίμονα μας τη ζητούσαν για να τη φυτέψουνε στο οικόπεδό τους σε κάτι κατσάβραχα. Μια όμως και δεν ήταν στο χέρι μου αυτό, περιορίστηκα να περιμαζέψω το φύκο αμέσως στο δωμάτιό μου. Για τα φύλλα του γατρειά δεν υπήρχε· είτε τ? άφηνα έτσι είτε τα ?κοβα, τα τραύματα και τα σημάδια θα έμεναν σ? όλη του τη ζωή. Σαν άνθρωπος είναι κι αυτό, συλλογίστηκα, κι αμέσως τον συμπάθησα ακόμα πιο πολύ. Από τότε τον κράτησα για πάντα απέναντί μου μέσα στο δωμάτιο. Το χειμώνα σταματάει κι απ? την άνοιξη ως το φθινόπωρο αραδιάζει με κανονικό ρυθμό κλιμακωτά τα φύλλα του. Ταιριάζουμε σε πολλά. Ούτε ήλιο ούτε αέρα πολύ θέλει και δεν τον πειράζει διόλου το ηλεκτρικό φως, που μέρα νύχτα καίει στο ντουμανιασμένο απ? τα τσιγάρα δωμάτιό μου, όπου ψοφούν αράδα τα ωδικά πουλιά. Στέκεται εκεί απέναντί μου αλύγιστος, ατάραχος, βαθύτατα σιωπηλός. Σα να πνίγει, να απορροφά, τη βαβούρα της ανεκδιήγητης πολυκατοικίας όπου είμαι καταδικασμένος να ζω. Ούτε λουλούδια ούτε παρακλάδια πετά. Μια αδιάπτωτη εσωτερική ζωή τού χαρίζει την ομορφιά του. Κάποιος που ξέρει απ? αυτά μου είπε πως είναι αρσενικός ο φύκος μου και λέγοντας αρσενικός εννοούσε, βέβαια στείρος. Καλύτερα έτσι. Αν ήταν θηλυκός, θα ήταν σίγουρα πιο άσχημος μ? όλα εκείνα τα παρακλάδια και τις περιφέρειες.
Στο μεταξύ ολοένα ρίχνει μπόι. Και να θέλω, δεν μπορώ πια να τον βγάλω στη βεράντα. Άλλωστε, αν τον πιάσει τώρα Βαρδάρης, θα τον ρίξει οπωσδήποτε κάτω και θα πάθει ό,τι και οι μυθικοί γίγαντες. Αλλά και μέσα στο δωμάτιο συνεχώς να μείνει, το πολύ πολύ ένα καλοκαίρι ακόμα να ζήσει. Με το ρυθμό που μεγαλώνει γρήγορα θα φτάσει στο ταβάνι και τότε πλέον δεν τον σώζει τίποτε. Το ταβάνι πάντως δεν πρόκειται να υποχωρήσει. Αυτός θ? αρχίσει να λυγάει, θ? ασκημαίνει σιγά σιγά, και για να μην πέσει απάνω μου καμιά μέρα, πρέπει να τον κόψω εγώ με τα ίδια μου τα χέρια. Δε θα ?ναι, βέβαια, η πρώτη φορά, που θα κάνω μια τέτοια πράξη, επειδή δεν έχω τα μέσα ή τη δύναμη να κρατήσω κοντά μου πράγματα και πρόσωπα που αγαπώ. Κατά βάθος όμως δεν τον λυπάμαι. Αυτός τουλάχιστο έδειξε το μπόι του και πηγαίνει τώρα παλικαρίσια. Εγώ όμως να δούμε πώς θα πάω, που ολοένα ζαρώνω και ζουφώνω, ελπίζοντας κατά βάθος πως επί των ημερών μου, και εγκαίρως μάλιστα, θ? αλλάξουν οι νόμοι της φύσεως ή οι χαρακτήρες των ανθρώπων. Ασφαλώς θα πάω πολύ χειρότερα ? ούτε καν από φιλικό χέρι».
[πηγή: Γιώργος Ιωάννου, Η σαρκοφάγος. Πεζογραφήματα, Κέδρος, Αθήνα 121988, σ. 87-89]
Ερωτήσεις
1. Να συγκρίνετε την πορεία των φυτών στο διδαγμένο και αδίδακτο κείμενο, μέσα στον οικείο χώρο των ηρώων.
2. Σε ποιο από τα δύο αφηγήματα είναι πιο έντονο το πνεύμα της αντίστασης του φυτού στην πεζότητα της καθημερινής ζωής;
3. Ποια επίδραση ασκούν τα φυτά στους ήρωες των δύο κειμένων;
Β. Οικολογική ενημέρωση Νίκου Μάργαρη
Όταν ήμουν φοιτητής ?στη δεκαετία του ?60 - είχα υποχρεωθεί να μάθω φοβερές λεπτομέρειες για την τούνδρα, το βροχερό τροπικό δάσος, την έρημο. Το ελληνικό περιβάλλον δεν το δίδασκε κανείς και η πληροφόρηση γι? αυτό ήταν ανύπαρκτη. Τα σχολικά προγράμματα, που μέχρι τώρα τα σχεδίαζαν επιθεωρητές-άτομα που είχαν περάσει από το Πανεπιστήμιο μερικές δεκαετίες πριν-, ήταν γεμάτα, όπως και τώρα, από Μαθηματικά, Φυσική, Χημεία. Δηλαδή, ό,τι οι τεχνοκράτες θεωρούσαν χρήσιμο. Στη Βοτανική ο φασίολος μας ταλαιπωρούσε και μας διασκέδαζε.
Πόσοι από μας-τότε και τώρα-μάθαμε κάτι για το ελληνικό περιβάλλον; Τι πληροφόρηση μας έδωσαν για το πουρνάρι, τη μυρτιά, το θυμάρι, τη χαρουπιά, τη χελώνα, τη σαύρα; Οι προσπάθειες οικονομικής ανάπτυξης τσαλαπάτησαν βάναυσα την ιδιορρυθμία και τη γοητεία του τόπου μας. Φτάσαμε στο σημείο να θεωρούμε τη μυρτιά τραγούδι και ενώ το «γέμισε το σφαγείο μας θυμάρι» είναι πασίγνωστο, λίγοι γνωρίζουν το θυμάρι. Υπάρχουν 20 τουλάχιστον ελληνικά χωριά με το όνομα Πουρνάρι, ποτέ όμως στο σχολείο δε μάθαμε τίποτε γι? αυτό.
Επιβιώσαμε στην Κατοχή με το χαρουπόμελο, σήμερα αγνοούμε τη χαρουπιά. Τη ρίγανη την ξεχωρίζουμε μόνο σα μυρουδιά στις μπριζόλες, και τη δάφνη, τη μυρτιά και τη μυρσίνη σαν γυναικεία ονόματα. Θεωρούμε τις τουλίπες ολλανδικά φυτά, ενώ είναι ελληνικά που τα εκμεταλλεύτηκε η προηγμένη ολλανδική τεχνολογία.
Με εξαίρεση το δημοτικό τραγούδι παλαιότερα, το Ρίτσο και τον Ελύτη, ποιος ποιητής περιέγραψε το ελληνικό περιβάλλον; Ποιος ασχολήθηκε με τον πλούτο μας και το πέρασμα τέτοιας πληροφόρησης στο κοινό, που πρέπει να βρεθεί στο κέφι για να χορέψει την «Ιτιά»;
Η διαστροφή που έχει πάθει ο Νεοέλληνας και το ξέκομμά του από το χώρο του δημιούργησαν κατάσταση δραματική. Τις μέρες των Χριστουγέννων πωλούνται στην αγορά κουμαριές που στις άκρες τους έχουν χώσει βαμμένα μήλα με κόκκινη λαδομπογιά. Το τερατούργημα αυτό οι περισσότεροι το θεωρούν φυσικό.
Τον τελευταίο καιρό η δίψα του κοινού και η αγωνία του για την υποβάθμιση του περιβάλλοντος δημιούργησε σοβαρή ζήτηση για πληροφόρηση. Εντούτοις, το κλασσικό βιβλίο της Κάρλσον Σιωπηλή Άνοιξη που χαρακτηρίστηκε σαν ένα από τα εναύσματα της περιβαλλοντικής επανάστασης, γιατί πρώτο έθεσε το πρόβλημα των εντομοκτόνων, πούλησε στη χώρα μας στο πρωτότυπο, μόνο 30 αντίτυπα, η δε μετάφραση μόνο 350 αντίτυπα σε δύο χρόνια. Τέλος πάντων τι διαβάζουν οι ειδικοί;
Αγριολούλουδα του τόπου μας
Ερωτήσεις
1. Στην εποχή μας, παρά τα ποικίλα οικολογικά κινήματα, τους περιβαλλοντικούς συλλόγους, τις συνδιασκέψεις, την προώθηση δράσεων φιλικών στο περιβάλλον, η φύση εξακολουθεί να στενάζει και τα προβλήματα να διογκώνονται αντί να επιλύονται. Που οφείλεται αυτή η αντίφαση; Πιστεύετε πως φτάνει μόνο η ενημέρωση για να αρθεί;
2. Υπάρχει, κατά τη γνώμη σας, στην πατρίδα μας ουσιαστική επαφή των νέων με τη φύση; Πως μπορεί να συμβάλλει το ελληνικό σχολείο στην απόκτηση μιας βιωματικής-αγαπητικής και όχι εγκεφαλικής σχέσης με το περιβάλλον; Να καταθέσετε τις προτάσεις σας.
3. Διαβάστε το απόσπασμα που ακολουθεί από ένα διήγημα του I.Μ.Παναγιωτόπουλου, για να δείτε τι σημαίνει βιωματική σχέση με τη φύση.
« Ο δάσκαλος μας έβαζε στη γραμμή κάθε Σάββατο και μας ανέβαζε στο κάστρο και μας μιλούσε για μύρια πράματα. Έπαιρνε το χαμομήλι στα χέρια του και το εξηγούσε φύλλο το φύλλο και το συνταίριαζε με άλλα λουλούδια. Έπαιρνε και το φιδόχορτο και το γαϊδουράγκαθο και την ασφάκα και με πολλή μαστοριά μας διηγιόταν την ιστορία τους. Μας μάθαινε ν?αγαπούμε το τίποτα, την πράσινη χλόη, την πέτρα του βράχου, το κοχύλι που ξέβραζε το κύμα?»
x
|