Το λυπημένο μου πρόσωπο Χάινριχ Μπελ

Ο Χάινριχ Μπελ, κύριος εκπρόσωπος της γερμανικής μεταπολεμικής πεζογραφίας,  γεννήθηκε το 1917 και πέθανε το 1985. Γόνος καθολικής οικογένειας, με βαθιά δημοκρατικά και αντιναζιστικά φρονήματα, πολέμησε στο ρωσικό μέτωπο και αλλού κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σπούδασε φιλολογία στην Κολωνία και άρχισε να δημοσιεύει έργα του το 1947.Από το 1963 και μετά στράφηκε στη χριστιανική φιλοσοφία. Το έργο του, το οποίο  τιμήθηκε μεταξύ άλλων το 1967 με το βραβείο Buchner και το 1972 με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, ασκεί οξύτατη κριτική στις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες της σύγχρονής του Γερμανίας. Διετέλεσε πρόεδρος του PEN-Club της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας καθώς και του αντίστοιχου διεθνούς. Μεταξύ άλλων στα ελληνικά κυκλοφορούν τα έργα του: Η χαμένη τιμή της Κατερίνας Μπλουμ εκδ. Γράμματα, Οι απόψεις ενός κλόουν εκδ. Γράμματα, Ο άγγελος σιωπούσε εκδ. Πόλις.

 http://www.tovima.gr/relatedarticles/article/?aid=184296

Μια απόπειρα προσέγγισης

• Ποιο είναι το κεντρικό θέμα του διηγήματος; Να το χωρίσετε σε ενότητες και να εντοπίσετε στην καθεμιά το χώρο δράσης και τα κύρια  πρόσωπα.
• Ποια συναισθήματα γεννά το σκηνικό της πρώτης παραγράφου του διηγήματος; Ποιες εντυπώσεις μεταφέρει στον αναγνώστη αυτή η υποκειμενική περιγραφή; Θεωρείτε την παρουσία των γλάρων απαραίτητη σ? αυτό; Γιατί τονίζεται στην αρχή αλλά και κατά την αναγκαστική αποχώρησή του από το λιμάνι;

• Να σχολιάσετε  τις προσφωνήσεις συνάδελφε, αφεντικό. Τι είδους σχέσεις φανερώνουν; Τις προσλαμβάνουν με τον ίδιο τρόπο ο ήρωας-αφηγητής και ο αστυνομικός;
• Στο διήγημα, χωρίς να κατονομάζεται, γίνεται λόγος για ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Ποια είναι τα στοιχεία που το συνθέτουν τότε και τώρα; Εξετάστε αν η κρατική εξουσία έχει στη διάθεσή της και άλλους τρόπους, για να ελέγξει τη ζωή των πολιτών και να στραγγαλίσει την προσωπική τους ελευθερία.
• Να εντοπίσετε και να αξιολογήσετε τις απαιτήσεις του Κράτους, όπως διαφαίνονται στο «Λυπημένο μου πρόσωπο».
• Πως προβλήθηκε η έννοια του καθήκοντος στη ναζιστική Γερμανία και πως την αντιμετωπίζει ο ήρωας; Δείτε τη χροιά του λόγου του στις φράσεις: δεν καταβρόχθιζε άλλο από καθήκον, φάτσα βουτηγμένη στο καθήκον, να εκτελέσει τέλεια το καθήκον που του επιβαλλόταν.
• Ο πρωταγωνιστής φυλακίζεται για δεύτερη φορά, ενώ έχει αποφυλακισθεί μία μέρα πριν. Ποια ήταν η αιτία της προηγούμενης ποινής του; Τι συμπεράσματα βγάζετε  συγκρίνοντας το παλαιό και το τωρινό του « αδίκημα»;
• Πως αντιδρούν τα πρόσωπα που συναντά ο ήρωας  κατά την προσαγωγή του από το λιμάνι στο αστυνομικό Τμήμα;
• Ποια είναι η αντίδραση του δασκάλου και της πόρνης; Γιατί άραγε ο συγγραφέας εστιάζει στα πρόσωπα αυτά;

• Πως εξηγείται η ανεκτικότητα της κρατικής εξουσίας απέναντι στις γυναίκες αυτές;  
• Γιατί στον πολιτικό λόγο κυριαρχούν συνθήματα του τύπου, ευτυχία και σαπούνι;
• Ποια αίσθηση δημιουργεί στον ήρωα-αφηγητή η τάξη και η κανονικότητα του περιβάλλοντος χώρου κατά την πορεία προς το Τμήμα;
• Πως περιγράφονται ο χώρος και οι άνθρωποι στο αστυνομικό τμήμα;
• Ποιους αφηγηματικούς τρόπους χρησιμοποιεί ο συγγραφέας; Να παραθέσετε από ένα παράδειγμα.
• Στο διήγημα πλεονάζουν τα εκφραστικά μέσα. Ποιο από αυτά έχει κυρίαρχη θέση και γιατί; Ποια διάθεση γεννά έτσι το διήγημα;
• Απαντώνται επίσης καταστάσεις που παραπέμπουν σε κάποιους όρους, οι οποίοι σχετίζονται με τον πολιτικό λόγο και κυρίως με τη γλώσσα της βίας. Να προσπαθήσετε να τους ορίσετε.
• Παρακολουθούμε ακόμη σ? αυτό, μια διαδικασία που εξευτελίζει και εκμηδενίζει την προσωπικότητα του πρωταγωνιστή. Ποιες είναι οι βαθμίδες της και ποιος ο ρόλος των σωματικών ποινών σ? αυτήν;
•  «?είμαι αληθινά αναγκασμένος να φροντίσω να μείνω ολότελα δίχως πρόσωπο»: Ποια χαρακτηριστικά μπορεί να έχει ένας «άνθρωπος δίχως πρόσωπο»; Γιατί αυτός ο τύπος του ανθρώπου είναι ο μόνος που μπορεί να επιβιώσει σε καθεστώτα σαν κι αυτό του διηγήματος;
• Γράφει ο Ι. Ξηροτύρης: «Η μαζοποίηση κλείνει μέσα της διαβρωτική και διαλυτική δύναμη, η οποία προσβάλλει την προσωπικότητα του ανθρώπου, την αυθυπαρξία του, και του αρπάζει κατά πρώτο και κύριο λόγο την αυτοαξία του». Αν τα παραπάνω ισχύουν και είναι ευδιάκριτα στο διήγημα (ο άνθρωπος δεν μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματα του κτλ.), πιστεύετε πως το πρόβλημα αφορά μόνο τέτοιου τύπου καθεστώτα ή μήπως μπορεί να εντοπίσει κανείς ανάλογα φαινόμενα και στις σύγχρονες δημοκρατίες;
• Ένα από τα συνθήματα που πρόταξε το ναζιστικό καθεστώς ήταν: Η εργασία απελευθερώνει. Εξετάστε ποια αντίληψη για την εργασία προβάλλεται στο διήγημα,  πως φαίνεται να τη βιώνουν οι άνθρωποι, και με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις, πως επιβλήθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η κύρια είσοδος στο στρατόπεδο του Νταχάου με την επιγραφή
Η εργασία απελευθερώνει

Κι ένα σχόλιο

Το σύνθημα Η εργασία απελευθερώνει παραπέμπει στον Μαξ Βέμπερ και το κλασικό έργο του «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού», στο οποίο προβάλλεται η σκληρή δουλειά, και η συστηματική αποταμίευση ως παράγοντες δικαίωσης του ανθρώπου και ως εχέγγυα σωτηρίας. Σύμφωνα με την προτεσταντική ηθική, επιβάλλεται να εργάζεται κανείς σκληρά, καθώς η απροθυμία για εργασία είναι σύμπτωμα απουσίας της Θείας Χάρης. Η διαφοροποίηση των ανθρώπων σε τάξεις και επαγγέλματα είναι καρπός της Θείας βούλησης και η παραμονή του κάθε πιστού στη θέση, που του έχει καθορίσει ο Θεός, είναι θρησκευτικό του καθήκον.  Η εξειδίκευση βοηθά το κοινό καλό με την ποιοτική και ποσοτική βελτίωση της παραγωγής.

Ο Βέμπερ (1864-1920)  παρατήρησε ότι στην Γερμανία της εποχής του, οι ηγέτες των επιχειρήσεων και οι ιδιοκτήτες του κεφαλαίου και η  πλειοψηφία των υψηλής ειδίκευσης εργαζομένων και διευθυντών, ήταν Προτεστάντες, που είχαν και υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης,  σε αντίθεση με τους Καθολικούς. Το ίδιο σύνθημα όμως απαντάμε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στα οποία ο Χίτλερ και  το επιτελείο του οδήγησαν στο θάνατο εκατομμύρια συνανθρώπους μας.

• Έχοντας κατά νου ότι η  σάτιρα στοχεύει να απομυθοποιήσει και να απογυμνώσει την πραγματικότητα από το πλαστό προσωπείο της, να αποκαλύψει την υποκρισία και  να διαταράξει  την κοινωνική ηθική, για να αισθανθούν οι άνθρωποι την κοινωνική στρέβλωση, να επαληθεύσετε τα παραπάνω στο διήγημα καταγράφοντας τα σημεία στα οποία υπάρχει έντονα ειρωνικό και σατιρικό ύφος.
• Πιστεύετε πως ο ολοκληρωτισμός σαν νοοτροπία απαντάται μόνο στο χώρο της πολιτικής; Μπορεί να απαντηθεί στο χώρο της οικογένειας; Τι σημαίνει τότε για τις σχέσεις των μελών της;
• Μπορεί ακόμη- σύμφωνα με τη γραπτή άσκηση, που δίνεται στη σελ.432 του βιβλίου μας ? να εκδηλωθεί στο χώρο της Εκκλησίας; Ποιες είναι τότε οι συνέπειες; Θυμηθείτε τους σεφερικούς στίχους:

           Ελλάς? πυρ! Ελλήνων? πυρ! Χριστιανών? πυρ!

          Τρεις λέξεις νεκρές. Γιατί τις σκοτώσατε;

• Είναι το πνεύμα της εντολής αυτής σύμφωνο με τις ευαγγελικές φράσεις:?π? ?λευθερί? ?κλήθητε και ?στις θέλει ?πίσω μου ?λθε?ν; Διαβάστε την εκφώνηση, κάνοντας τις παρατηρήσεις σας για τη γλώσσα της.

Παράλληλο κείμενο: Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ Αλεξάντρ Σολζενίτσιν (1918-2008)

Ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν καταδικάστηκε το 1945 σε πολυετή φυλάκιση και εξορίστηκε στα στρατόπεδα γκουλάγκ, κατά τη διάρκεια των σταλινικών εκκαθαρίσεων.

Το απόσπασμα που ακολουθεί, περιγράφει την επίσκεψη στα γκουλάγκ για προπαγανδιστικούς λόγους ενός πολύ αγαπημένου στο καθεστώς συγγραφέα, του Μαξίμ Γκόρκι (1868-1936), εισηγητή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.

Η συκοφαντία είναι συκοφαντία, αλλά το αποτέλεσμα ήταν αναπάντεχο! Η επιτροπή της Πανενωσιακής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής υπό την προεδρία «της συνείδησης του κόμματος» συντρόφου Σολτς πήγε να μάθει τι συμβαίνει εκεί, στα νησιά Σολοβκί (δεν ήξεραν τίποτα, βλέπετε!). Άλλωστε, η επιτροπή επιθεώρησε μόνο τις περιοχές κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής του Μούρμανσκ, αλλά και πάλι δεν έκανε καμιά αλλαγή. Θεωρήθηκε σωστό να σταλεί στο νησί - όχι, να ζητηθεί να πάει! - ο μεγάλος προλεταριακός συγγραφέας Μαξίμ Γκόρκι που μόλις είχε επιστρέψει στην προλεταριακή πατρίδα. Η δική του μαρτυρία θα αποτελέσει στο μέλλον την καλύτερη απόδειξη εναντίον αυτής της άθλιας παραχάραξης της αλήθειας που εκπορεύεται από το εξωτερικό.

Οι περιρρέουσες φήμες έφτασαν μέχρι τα νησιά Σολοβκί - σφίχτηκαν οι καρδιές των κρατουμένων, ανησύχησαν οι φρουροί. Θα πρέπει να γνωρίζει κανείς τους κρατούμενους προκειμένου να κατανοήσει τις προσδοκίες τους! Στη φωλιά της αδικίας, της αυθαιρεσίας και της σιωπής έρχεται πετώντας το γεράκι και το πουλί της καταιγίδας! Ο καλύτερος Ρώσος συγγραφέας! Αυτός θα τους δείξει! Αυτός θα τους δώσει ένα μάθημα! Να, ο πατερούλης θα μας υπερασπιστεί! Περίμεναν τον Γκόρκι σχεδόν σαν την γενική αμνηστία!

[?] Ο διάσημος συγγραφέας κατέβηκε στην προκυμαία στο Λιμάνι της Ευλογίας. Μαζί τους ήταν η αρραβωνιαστικιά του, φορώντας δερμάτινα ρούχα (μαύρο δερμάτινο καπέλο, δερμάτινο μπουφάν, δερμάτινο παντελόνι και ψηλές στενές δερμάτινες μπότες) - ζωντανό σύμβολο της Γενικής Πολιτικής Διεύθυνσης, η οποία πηγαίνει χέρι με χέρι με την ρωσική λογοτεχνία.

Επισκέφτηκαν το αναμορφωτήριο ανηλίκων. Τι πολιτισμένα! - το κάθε παιδί σε ξεχωριστό κρεβάτι με στρώμα. Όλα στριμώχνονται για να δουν, όλα είναι ευχαριστημένα. Ξαφνικά όμως ένας δεκατετράχρονος λέει: "Άκουσε, Γκόρκι! Όλα όσα βλέπεις είναι ψεύτικα. Θέλεις να μάθεις την αλήθεια; Θέλεις να σου την πω;" Ναι, έγνεψε ο συγγραφέας. Ναι, θέλει να μάθει την αλήθεια. (Αχ, πιτσιρικά, γιατί χάλασες την με τόσους κόπους αποκτηθείσα ευδαιμονία του λογοτέχνη - πατριάρχη; Έχει παλάτι στη Μόσχα, αγροικία έξω από τη Μόσχα?) Εκείνος διέταξε να βγουν έξω όλοι - και τα παιδιά και οι συνοδοί του μέλη της Γενικής Πολιτικής Διεύθυνσης - και τότε ο πιτσιρικάς επί μιάμιση ώρα διηγήθηκε τα πάντα στον σεβάσμιο γέροντα. Ο Γκόρκι βγήκε από το παράπηγμα κλαίγοντας. Του παραχώρησαν μια άμαξα για να πάει να δειπνήσει στο σπίτι του διοικητή του στρατοπέδου. Τα παιδιά τα οδήγησαν πίσω στο παράπηγμα: "Του είπες για τους διοικητές;" - "Του είπα!" - "Για τα κονταρόξυλα του είπες;" - "Του είπα!" - "Για το ότι οι άνθρωποι παίρνουν τη θέση των αλόγων στα κάρα του είπες;" - "Του είπα!" "Για το πώς πέφτουν από τη σκάλα; ? Για τα τσουβάλια; ? Για το ξενύχτι στην παγωνιά; ?" Όλα, όλα, όλα τα είπε ο φιλαλήθης πιτσιρικάς!!!

Δεν γνωρίζουμε ούτε καν ποιο ήταν το όνομά του.

Στις 22 Ιουνίου, μετά τη συζήτηση που είχε με τον πιτσιρικά, ο Γκόρκι σημείωσε τα παρακάτω στο "Βιβλίο εντυπώσεων", που έφτιαξαν γι' αυτή ειδικά την περίπτωση:
"Δεν είμαι σε θέση να διατυπώσω τις εντυπώσεις μου με λίγες λέξεις. Δεν θέλω, αλλά ντρέπομαι κιόλας (!) μην τυχόν και υποπέσω σε κοινότυπα εγκώμια για την αξιοθαύμαστη ενεργητικότητα των ανθρώπων, οι οποίοι αποδείχτηκαν ακάματοι και οξυδερκείς φρουροί της επανάστασης και, συνάμα, είναι εξαιρετικά τολμηροί δημιουργοί του πολιτισμού".

Στις 23 του μηνός ο Γκόρκι αναχώρησε. Λίγο μετά τον απόπλου του ατμόπλοιου εκτέλεσαν τον πιτσιρικά. (Εγκάρδιος! Γνώστης των ανθρώπων! - πώς δεν σκέφτηκε να πάρει τον πιτσιρικά μαζί του;!).

Απόσπασμα από το Κεφ. 2 «Το Αρχιπέλαγος αναδύεται από τα βάθη της θάλασσας».

• Να συγκρίνετε το διήγημα του Χάινριχ Μπελ με το απόσπασμα από τον Σολζενίτσιν και να εντοπίσετε τα σημεία στα οποία φαίνεται η λειτουργία των μηχανισμών της κρατικής προπαγάνδας και ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του Κράτους.
• Να συγκρίνετε τα δύο κείμενα ως προς την περίσταση (τόπος, συνθήκες, πρόσωπα) και ως προς το ύφος.
• Να εντοπίσετε επίσης σημεία στα οποία διαφαίνονται μεσσιανιστικές αντιλήψεις.

Έργο Σωτήρη Σορόγκα